Ludwig II aan Richard Wagner, 5 sept. 1865

Eindelijk is mij een moment tijd gegund, eindelijk kom ik er toe mijn geliefde uit de grond van mijn hart te danken voor het toegezonden ontwerp van Parsifal; vlammen van geestdrift grijpen mij aan... 0, Parsifal, wanneer zul je geboren worden!? - Ik aanbid dit alles, deze hoogste vorm van liefde, het verzinken en opgaan in het smartelijk lijden van de medemens! - Hoe ben ik door dit onderwerp gegrepen - Ja, deze kunst is heilig, is de meest zuivere en verheven vorm van religie.

Ter herinnering aan Wagners bezoek aan Hohenschwangau in november 1865 bood Ludwig ll hem een horloge aan met de volgende brief van 76 nov. 9865.

Wanneer u de donkerblauwe deksel van het horloge opent, zult u een prentje zien (Lohengrin in een bootje): Lohengrin was het die de eerste kiem van geestdrift en gloeiende liefde voor u in mijn hart legde .... Ik voeg er manchetknopen aan toe met zwanen, die voorzien zijn van het helder stralende kruis; het teken van verlossing, van het eeuwige heil.

Uit: Brief van Ludwig II aan Richard Wagner, 5 sept. 1865 in: Otto Strobel, König Ludwig II und Richard Wagner. Briefwechsel in 5 bdn. Karlsruhe 19361939 I, p.169

Uit: Brief van Ludwig II aan Richard Wagner, 16 nov, 1865 in: Otto Strobel, op. cit. I, p. 213

Op de avond van de 21 ste november 1864 vond een schitterend vuurwerk plaats, dat door de toneelmeester, de heer Penkmayer, voortreffelijk was gearrangeerd. Na het vuurwerk werd de scène van de aankomst van de zwaneridder uit Wagners Lohengrin op de Alpsee opgevoerd. Een grote, kunstig naar de natuur nagemaakte zwaan trok een bootje met Lohengrin (vleugeladjudant vorst Paul von Thurn und Taxis) over de Alpsee. De zwaneridder met bootje en zwaan werd schitterend verlicht door elektrisch licht. Gedurende deze gebeurtenis speelde het muziekkorps de bijbehorende muziekdelen uit Lohengrin. Op de volgende avonden werd deze scène op het allerhoogste bevel van Zijne Majesteit herhaald.

Plannen voor Neuschwanstein

Ik ben van plan de ruïne van de oude burcht Hohenschwangau bij de waterval van de Póllat in de oorspronkelijke stijl van de oude Duitse ridderburchten te herbouwen en ik moet u bekennen hoezéer ik me er op verheug daar mettertijd (binnen drie jaar) te wonen. Verschillende logeerkamers, met schitterend uitzicht op de hoge Sèuling, het Tirolergebergte en de vergezichten in de vlakte, zullen geriefelijk en behaaglijk worden ingericht: u weet wie ik bedoel met de verheven gas .die ik daar graag zou herbergen. Het punt is een van de mooiste dat er te vinden is; heilig en ongenaakbaar, een waardige tempel voor de goddelijke vriend, door wie de enige redding en ware zegening van deze wereld tot bloei kan komen.
Ook herinneringen aan Tannhäuser (de zaal van de troubadours met op de achtergrond uitzicht op het slot) en Lohengrin (slotplein, galerij/ weergang, weg naar de kapel) zult u daar aantreffen. Dit kasteel zal in ieder opzicht mooier en comfortabeler worden dan het lager gelegen Hohenschwangau, dat jaarlijks door 'het proza' van mijn moeder ontwijd wordt. Ze zullen zich wreken, de ontwijde goden, en boven bij ons vertoeven op de steile hoogte, omspeeld door hemelse koeltes.

Vanaf het begin was een zaal voor de troubadours of minnezangers voorzien in het projekt van de nieuwe burcht, naar het voorbeeld van de pas in 1867 voltooide feestzaal van de Wartburg. Al in 1856 had dit ontwerp, op uitdrukkelijk bevel van koning Frederik Withelm lV van Pruisen, gediend als decor voor de tweede akte van Tannháuser tijdens de première te Berlijn. Toen Wagner voor de nieuwe enscenering van 1867 in München de op zijn aanwijzingen tot stand gekomen Parijse ontwerpen voorschreef, maakte hofraad Duflipp hem de bezwaren van de koning kenbaar:

...alleen de Wartburgzaal is hier in de gotische stijl weergegeven, hetgeen Zijne Majesteit als een niet gerechtvaardigd anachronisme beschouwt, omdat in het tijdperk, waarin Tannhäuser zich afspeelt, niet de gotische, echter wel de Byzantijnse bouwwijze bekend geweest kan zijn.

Op verzoek van de koning wijzigt de stijl zich in de schetsontwerpen van Jank van een kleine roofridderburcht - met laatgotische details die doen denken aan voorbeelden uit Neurenberg - tot een monumentale 'romaanse' burcht, waarvan het vijf verdiepingen tellende hoofdgebouw een beetje doet denken aan het hoofdgebouw van de Wartburg.. De door de slotvoogd van de Wartburg aanbevolen schilder Michael We/ter verklaarde zich bereid aan de hand van romaanse voorbeelden uit Keulen en het Rijngebied de 'benodigde details' te leveren, hetgeen inhoudt dat hij, volgens de opvattingen van de late romantiek, de burcht opgebouwd wilde zien uit gekopieerde onderdelen van verschil/ende bouwwerken. Hofsecretaris Duflipp wees echter zijn voorstellen in een brief van de hand met de vee/zeggende motivering:

Ingevolge de allerhoogste wens van Zijne Majesteit de koning moet de nieuwe burcht in de romaanse stijl worden gebouwd. Daar wij heden het jaar 1871 schrijven, zijn wij eeuwen verwijderd van dat tijdperk, dat de romaanse stijl deed ontstaan en er mag toch geen twijfel over bestaan dat de intussen verworven vorderingen op het gebied van kunst en wetenschap ons ook bij het onderhavige bouwprojekt te stade moeten komen... Evenmin kan ik toestaan dat we ons geheel terugverplaatsen in voorbije tijden en afstand zouden doen van ervaringen, die zeker ook toen benut zouden zijn, als ze al bestaan hadden

en verder deelde Düflipp nog mee dat bijvoorbeeld kachels in plaats van 'onpraktische schouwen' geplaatst zouden worden.

Uit: Brief van Ludwig II aan Richard Wagner, 13 mei 1868 in: Otto Strobel, op. cit.

Uit: Brief van Düflipp aan Richard Wagner, 16 mei 1867 in: Geheimes Hausarchiv 55/5/54a

Uit: Brief van Hofsecretaris Lorenz von uflipp aan Michael Welter, 21 nov. 871. Archief Ludwig II Museum

10) Christian Jank, Ontwerp voor Neuschwanstein. De binnenplaats met uitzicht op het poortgebouw, 1871

11) Ontwerp voor de Sängersaal van Neuschwanstein

Uit: Richard Wagner aan Ludwig 11, 1965 in Otto Strobel, op.cit. I, p. 130

Uit: Brief Ludwig II aan Richard Wagner, jan. 1882 in: Otto Strobel, op.cit. IV

12) Plattegrond van Neuschwanstein

13) Decor van de Walkure, eerste akte, 1870 De hut van Hunding is gebouwd om een es.

14) Hundinghiitte, Linderhof 1882

Uit: Brief van Ludwig II aan Cosima von Bulow, 1866

Uit: Michael Petzet, Ludwig II und die Kunst. Ausst.Kat. München 1968

Uit: Brief Ludwig II aan Richard Wagner, 30 aug., 1878 i in: Otto Strobel, op.cit. III, p. 1 10 E

Hoe prachtig kan de voorstelling uit Lohengrin worden. De koning, zijn heerschare, mannen en vrouwen, hebben zich langs de oever van de Schelde verzameld; de zwaan met het noodlottige bootje is al aangekomen: nog eenmaal keert de dierbare held zich tot Elsa voor het laatste moeilijke afscheid; zijn blik moet zich wel in de diepten van ieders ziel boren, iedere toeschouwer moet de verschrikkelijke pijn meebeleven; in droefenis, in onuitsprekelijke smart kijken de omstanders naar de scheldenden; de vriendelijke, door het noodlot gekwelde man; van smart doordrongen is de stomme blik die de zwaan op Lohengrin richt (hoe aandoenlijk kon het penseel van de schilder dit alles uitvoeren) -Zo stel ik mij het beeld van Lohengrin voor.

En voor het ontwerp van Heckel die in 1877 met hetzelfde thema bezig is op Neuschwanstein, komt de instruktie:

Zijne Majesteit wenst, dat in deze nieuwe schets het schip verder van de oever verwijderd wordt, vervolgens dat de stand van het hoofd van Lohengrin minder schuin wordt, ook moet de ketting van het schip naar de zwaan niet uit rozen bestaan maar van goud zijn en moet de burcht in middeleeuwse stijl gehouden worden.

Onder invloed van de gelukzalige beleving van de poëzie voelde Ludwig ll zich onderwijl gedrongen tot een dírekt herbeleven, ja zelfs naspelen van de handeling om door zintuigelijke beleving de illusie te bereiken dat het allemaal echt was. Nog in de zomer van 1877 liet hij niet ver van de Hundinghütte in het Ammerwoud bij slot Linderhof, stipt volgens Wagners libretto, als een nog uitgebreider decor de kluizenaarswoning van Gurnemanz' uit de derde akte van Parsifal optrekken. Hij schreef Wagner daarover het volgende:

In hetzelfde woud liet ik deze zomer een kluizenaarshut bouwen tegen een rots, zoals de hut van Gurnemanz, bij een wei, die volgend jaar een fraai bloeiende beemd zal zijn. Alles doet me denken aan die morgen van Goede Vrijdag uit uw verrukkelijke Parsifal, die met een overweldigende kracht tot in het diepst van mijn ziel drong en tranen van de heftigste en zuiverste ontroering in mijn ogen liet komen; ik, die toch waarlijk niet gewend ben om te wenen.
Daar, op die gewijde plek, hoor ik vol verwachting reeds de zilveren bazuinen van de Graalburcht weerklinken, daar hoor ik in mijn verbeelding de heilige gezangen uit Monsalvat van de ongenaakbare berg naar beneden klinken, daar voel ik mij zo gelukkig; bij die bron waar Parsifal de wijding ontving van het ware en zuivere koningschap, dat door deemoed en de vernietiging van het kwaad in het hart verworven wordt en waarin het ware gezag schuilt.
Daar waar Kundry gedoopt werd en in gelukzaligheid is gestorven en in de dood het einde van haar vloek vond, daar is het heerlijk toeven en is het een verheven genot te verzinken in de sfeer van de oudgermaanse en middeleeuwse dichtkunst en sagen.

2) karton: tekening ter grootte van het te maken schilderij, voorbeeld voor muurschilderingen, gobelins enzovoort

De rood verlichte grot van de Hórselberg bij kasteel Linderhof met de door Heckel geschilderde Venusbergscène kon veranderen in de blauwe grot met een waterval. Ja, men had zelfs een door de grot omlijst uitzicht op de vrije natuur en op het in de buurt gelegen kasteel.

Uit: Louise von Kobell, König Ludwig II von Bayern und die Kunst. München 1898

De koninklijke bezoeken aan de grot vonden meestal 's nachts plaats en volgden een bepaald programma. Eerst voederde de koning twee zwanen, die uit de slotvijver waar ze normaal bivakkeerden, werden gehaald. Daarna besteeg hij met een lakei een met goud en zilver bekleed bootje in de vorm van een schelp en liet zich rondroeren op het golvende water, dat door een onder de waterspiegel aangebracht apparaat in beweging werd gebracht. Ondertussen volgden beurtelings vijf verschillende-belichtingen elkaar op en iedere belichting duurde tien minuten, zodat de koning voldoende tijd had om van het schouwspel te genieten.

Golven, rotsklippen, zwanen, rozen, het schelpvaartuig en de voortglijdende sprookjeskoning glansden fantastisch in het zachte licht.
Het programma besloot met het verschijnen van een regenboog boven de schildering van Tannhäuser. Het resultaat was fantastisch maar zij die achter de schermen keken, vonden het bedroevend prozaïsch: een vermoeide elektricien, zeven door werklieden opgestookte kachels om de temperatuur constant op precies 20 C te houden en daarbij kwamen de reusachtige bedragen, die langzamerhand werden opgeslokt door de kosten van de Blauwe Grot. Maar de koning wilde niets van de technische bijzonderheden weten: 'Ik wil niet weten hoe het werkt', zei hij, 'ik wil alleen maar het effect zien.'
Na de dood van de koning werden de geldverslindende kastelen voor het publiek opengesteld, al waren er blijkbaar ook stemmen opgegaan om ze maar te slopen.

17) Troonzaal van Neuschwanstein

Uit: Jos. Ludw. Craemer, Die Bayerischen Königsschltisser in Wort und Bild Eine interessante Geschichte der Schlösser Munthen 1898

Nauwelijks elf jaar zijn de deuren van de koninklijke kastelen in Beieren voor het publiek geopend of er zijn helaas al zakelijk ingestelde handen en stemmen bezig een graf te graven, waarvoor zij het meest schitterende lijk al in gereedheid hebben. De drie Beierse koningskastelen, Neuschwanstein, Linderhof en Herrenchiemsee, hebben de naam van koning Ludwig II als kunstzinnig monarch ver over Duitslands grenzen grote roem gebracht en dat juist het buitenland jaarlijks zo'n groot aantal pelgrims naar de kastelen zendt om alle kunstwerken te bewonderen die deze koning heeft nagelaten, bewijst weer eens het oude gezegde dat een profeet niet geëerd wordt in zijn eigen land.(...)

Er bestaat echter nog zoiets als de geschiedenis en deze geschiedenis, die zich niet laat vervalsen, is met zulke grote letters geschreven en verkondigt de wereld dat de kunst- werken van Ludwig II, die hij ter ere van zijn land en volk heeft nagelaten, niet naar willekeur van hun waarde en hun tooi beroofd mogen worden. In deze nalatenschap van de koning als erfenis deelt het gehele Beierse volk even goed als de bewakers van het recht en de raadsheren van de kroon, welke laatsten een verdere aantasting nooit en te nimmer mogen en zullen goedkeuren.

Mary Cable bezoekt de kastelen

Waarschijnlijk bezocht deze dame de kastelen als journaliste in opdracht van een tijdschrift 'lnheritance of Ages'. Zij laat een kritisch geluid horen over het decor-achtige aanzien van de gebouwen.

Ongelukkigerwijze is het inwendige van het kasteel (Neuschwanstein vert.) veel minder geslaagd dan de buitenkant. Romaans, vroeg-gotisch, laat-gotisch, Tudorstijl, Moorse en Byzantijnse architectuur en decoraties zijn zwaarwichtig op één hoop gegooid en overal die te grote, smakeloze schilderingen die alleen maar uit de 19de eeuw kunnen stammen. Tristan en Isolde, Lohengrin en Elsa, Walther en Eva en andere helden en heldinnen uit de middelhoogduitse dichtkunst beheersen de muren en zien er edel, onbenullig en als stijve harken uit. Nooit werd zoveel liefde verheerlijkt met zo weinig toespelingen op het sexuele. In een schilderij van Tannhäuser in de Venusberg, dat een dominante plaats inneemt in de studeerkamer van de koning, is Venus zo naakt als maar kan maar niet sensueler dan een biljartbal terwijl Tannhäuser volledig gekleed aan haar voeten zit en kijkt alsof hij een schaakprobleem aan het oplossen is. (...)

De laatste zaal die aan Neuschwanstein werd toegevoegd, was een troonzaal, die als zo veel in Ludwigs kastelen geen enkele funktie had. Hij is op Byzantijnse leest geschoeid want steeds meer voelde Ludwig zich aangetrokken tot de Byzantijnse opvatting van het koningsschap als bijna goddelijk. De troon zelf, die van ivoor en zuiver goud gemaakt had moeten worden, werd nooit uitgevoerd; boven de lege plek, die er voor werd vrijgehouden, zijn muurschilderingen aangebracht -zo geschilderd dat ze mozaieken lijken -die zes gekanoniseerde Christelijke koningen afbeelden met boven hen de verrezen Christus met Johannes de Doper en de heilige Maagd, zodat de zaal iets van een kerk krijgt. Dit is de meest theatrale van al Ludwigs zalen, misschien omdat de schilderingen namaak-mozaieken zijn en de zuilen, die er uit moeten zien als porfier en lapis lazuli, te rood en te blauw zijn en duidelijk alleen maar uit pleisterwerk bestaan.