BRONNENBUNDELS
 


Aardewerk en porselein uit het verre Oosten

Prinses Mary's oosterse kabinetten

In 1685 overhandigde Constantijn Huygens sr. prinses Mary een brief, die zojuist uit China was aangekomen. Huygens had hem voor Mary in het Engels vertaald. De brief was geschreven namens het Chinese volk dat zich er over beklaagde dat een beroemd Chinees kunstwerk, een groot kamerscherm, met goedkeuring van de prinses werd verzaagd ter decoratie van de wanden van een of ander kabinet-kamertje. Daarbij werd geen rekening gehouden met de voorstellingen en de teksten, zodat betekenis en samenhang volkomen verloren gingen. Het Chinese volk was weliswaar zeer vereerd dat de prinses grote interesse aan de dag legde voor de Chinese kunst maar verzocht haar dergelijke decoraties voortaan in China op maat te bestellen en de bestaande voorwerpen in tact te laten. In de laatste zin van de brief maakte de ware schrijver zich bekend: het was de oude Huygens sr. zelf die zoveel beunhazerij klaarblijkelijk niet had kunnen aanzien.
De Zweedse architect Nicodemus Tessin jr. berichtte twee jaar later uitvoerig in zijn reisverslag over het Chinese kabinet van Mary op Honselaarsdijk en meldde dat er tevens een plafond met spiegels en een schoorsteenmantel vol Chinees porselein waren. Daarmee was het Chinese kabinet te Honselaarsdijk waarschijnlijk het eerste van deze, voor Mary zo typerende vertrekken waarvan er één op bijna ieder stadhouderlijk en koninklijk verblijf van Willem en Mary zou komen. Zo werd ten tijde van Tessins bezoek een Chinees kabinet ingericht in Mary's appartement op het Binnenhof in Den Haag. Tessin mocht dit Chinese kabinet niet betreden 'weillen es meist wahr verstoert, umb verbessert zu werden'. Wellicht hield Huygens' brief van twee jaar eerder verband met deze werkzaamheden op het Binnenhof.

Het geïmporteerde Chinese porselein werd alom in Europa bewonderd. De import was niet genoeg om aan de vraag te voldoen. Die vraag werd bovendien groter omdat ook de eet- en drinkgewoonten veranderden. Men ging meer serviesgoed gebruiken, bijvoorbeeld voor de nieuwe dranken koffie en thee. In Europa schakelden bestaande plateelbakkerijen over op de produktie van aardewerk naar het model van het Chinese porselein. Een van de meest succesvolle centra van deze industrie was Delft, waar eerst in aardewerk met blauwe patronen op witte grond en later ook veelkleurig beschilderd aardewerk met tinglazuur het Chinese voorbeeld werd gevolgd. Zelf noemden de Delftenaren zich porseleinbakkers, maar hoe verfijnd ook, hun produkt is altijd aardewerk gebleven.

Het Delftsch Aardewerk is een zeker soort porselein dat omstreeks de helft der voorige eeuw in Nederland is uitgevonden.(...)
...zes gewoone kruiwagens Doornickse, drie wagens Rhijnlandsche of zwarte en twee wagens Delftsche aarde of zoveel meerder of minder als de aardewasscher (1) na de qualiteit van de aarde best oordeelt.

Er werd heel veel porselein geimporteerd maar voor de grote handelskantoren fungeerde het vooral als ballast-lading om de schepen, die vooral lichtgewichtartikelen als thee en zijde mee moesten brengen, zeewaardiger te maken.

(1) aardewassen - de benodigde soorten klei mengen, met water zuiveren, kneden en zeven

 

 

Uit: Stefan van Raaij en Pau/ Spies, In het gevolg van William 111 en Mary. Amsterdam 1988

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Uit: Gerrit Paape, De Plateelbakker of Delftsch Aardewerkmaaker, 1794

 

 

 

1) Majolicaschotel met chinees decor en Wan-Li randversiering, 1600-1625

Vrachtorder gedateerd 28 januari 1702 voor het kantoor in Kanton

De gevraagde goederen omvatten: De sterke en bruikbare soorten porselein zoals borden en schotels in alle maten, kommen, koppen en schotels, waarvan 10.000 van het fijne soort en natuurlijk borden in de stijl van tinnen borden (met extra opstaande rand), daar dit ballast koopwaar is kunt u hiervan tien tot vijftien ton aanschaffen. Dito van de fijnere soort en van verschillende fantasiestukken, die zelden of nooit naar Engeland zijn gekomen met daarbij enige grote stukken kunt u kopen tien tot vijftien ton, hoe vreemder de vorm en de smaak, des te gunstiger het hier verkoopt.
De bruikbare soorten bruine koppen en schotels, die eerst wenig in trek waren, verkopen nu goed als ze aan de onderkant tamelijk wijd zijn, terwijl het beschilderde porselein dat tot nu toe veel aftrek vond, nu vanwege de grote geïmporteerde hoeveelheden buitengewoon goedkoop worden verkocht.

Uw eerste zorg moet zijn om voor ballast koopwaar te zorgen om uw schip te verstevigen en het zeilwaardig te maken en dat het eerst nodig is om aan boord te laden. Wij hebben in onze bovenstaande lijst verscheidene soorten zware goederen opgesomd, die voor dat doel geschikt zijn als dezelve kunnen worden aangeschaft voor moedgevende prijzen - van de bruikbare soorten porselein vooral borden en schotels die dicht opeen kunnen worden gestouwd. Koop ook een paar grote, een paar gemiddelde en een paar kleinere punchkommen, een paar grote Chinese bloempotten om er oranjeboompjes in te zetten en andere in een kleinere maat voor kleinere boompjes en bloemen.

Doet uw best er achter te komen welke soorten artikelen en vooral porselein en kruiden (thee en gember vert.) zijn meegebracht door het schip dat het laatst is of zal vertrekken vanuit Kanton of andere delen van China naar Engeland, wat voor u een aanwijzing kan zijn om minder of meer te kopen of de soorten artikelen af te wisselen, waarbij u altijd in gedachten moet houden dat een aardig assortiment aan gevarieerde artikelen beter verkoopt, vooral bij porselein en kruiden, dan van een iets te veel te kopen, wat alleen de markten verstopt en de koopwaar in waarde doet dalen.
Wij specificeren niet de kleuren, beschilderingen, maten of verschillende soorten porselein, die wij van u verlangen maar laten dat aan uw beleid en smaak over, daar u ter plekke aanwezig bent en daardoor het best in staat te gissen welke naar alle waarschijnlijkheid hier het best ontvangen zullen worden. Vul alle holle porseleinen voorwerpen met sago of met andere, meer profijtelijke koopwaar.

 Uit: Engelse vrachtorder 1702 in: The History of Porcelain. Ed. Pau/ Atterbury Londen 1982
2) Theepot, Durlach ca. 1760

Over dieren, afgodsbeelden en grotesken, besteld door Europeanen

Als de mallen gebruikt moeten worden, worden ze voor het vuur geplaatst, waarna ze worden bekleed met het porseleinmateriaal van geschikte dikte. De laag wordt dan met de hand flink aangedrukt en wordt vervolgens met de mal in het vuur verwarmd om de aangedrukte klei van de mal los te maken. De verschillende delen van het hele werkstuk worden, na afzonderlijk gemodelleerd te zijn, aan elkaar gevoegd door een dikke veeg van het porseleinmengsel. Nadien worden de werken geglazuurd en gebakken.

Ook in Frankrijk en Engeland probeerde men achter het geheim van de samenstelling van het porseleinmengsel te komen, dat de witte, harde scherf moest opleveren.

Ik zie ze ook in de mal, ongedroogd en vóór de beschildering en het glazuur was aangebracht, waren ze wit als kalk en proefden op de tong als ruwe tabakspíjpenklei en voelden tussen de tanden even zacht en erg weinig korrelig, zodat ik er niet aan twijfel dat ze van die klei gemaakt zijn.
(...)
Dat het twee en soms drie of vier vuren verlangt om het te bakken, tot die hoogte zagen wij het in de meeste voltooide potten; ja, sommige hadden elf vuren ondergaan.
Ik verwachtte niet het in deze volmaakte vorm te vinden maar stelde mij voor dat dit zou kunnen zijn gebeurd bij Gombroon steengoed, dat in feite niets anders is dan een complete verglazing, maar ik merkte dat het heel anders was en erg verrassend en, wat ik tot het geluk van de eeuw reken, dat het de Chinezen zo niet overtrof, dan toch evenaarde in hun mooiste kunst.
Wat betreft het rode steengoed uit China (Yixing), dat wordt in Engeland veel volmaakter gemaakt dan in China, namelijk door de zachte bloedsteen en veel betere kunstenaars in het pottenbakken.

Steeds ging het om de vraag waaruit het mengsel dat het felbegeerde porselein zou opleveren, was samengesteld. Het is dan ook eigenlijk geen wonder dat degene, die tenslotte een witbakkend mengsel vond dat de toets der kritiek kon doorstaan, van huis uit alchemist was. Via allerlei proefnemingen (onder andere met roodbakkend porselein) kwam Johann Friedrich Böttger, die in feite als een gevangene aan het hof van de Saksische koning leefde, tot een wit, doorschijnend bakkend mengsel. Die vondst betekende de feitelijke start van de grote porseleinindustrie van Meissen.
Opvallend is wel dat zijn bewondering voor het Chinese produkt de kwaliteit van het porselein gold en niet de vormgeving.

Mengsel 1
Zuivere Colditzer klei zonder albast
was witachtig en absoluut ondoorzichtig

Mengsel 2
2 L(oth) klei 2 quint Albast, 1 : 4
was vloeibaar geworden

Mengsel 3
10 qu klei 2 q A(Ibast), 1 : 5
hetzelfde

Mengsel 4
12 qu klei 2 q A(Ibast), 1 : 6
is in model gebleven en tamelijk licht

Mengsel 5
14 q klei-2 q A(Ibast), 1 : 7
zeer mooi wit en doorschijnend

Mengsel 6
2 L klei 1 q A(Ibast), 1 : 8
ook heel mooi wit en doorschijnend

Mengsel 7
9 qu klei 1 q A(Ibast), 1 : 9
ook wit en doorschijnend

Order van August de Sterke, 12 maart 1708

...insgelijks geven wij opdracht dat uit alle ambten, waar klei wordt gegraven, een proefmonster moet worden gezonden van 30-40 kilo.....

Memorandum aan de koning van 28 maart 1709
… in staat om te maken goed, wit porselein met het fijnste glazuur en beschildering in zo'n volmaaktheid dat het tenminste de oosterse producten evenaart, zo niet overtreft.

Bericht in de Leipziger Zeitung 1710

Onder andere heeft men daar zelfs een soort rood vaatwerk, welke als het mooiste Japanse werk gelakt en met goud-, zilver- en emailkeuren zodanig in het vuur is geweest dat het noch met heet water noch met iets anders er af gaat.

 

Uit: Brief van Père dEntrecolles in: The History of Porcelain. Londen 1982

 

 

Uit: Dr. Martin Lister, Verslag van bezoek aan steengoedfabriek in St. C/oud, 1698 in: The History of Porcelain. Londen 1982

 

 

 

 

 

 

Uit: J. F Böttger, Aantekeningen in: M. Mields, Berichte der Deutschen Keramischen Gesellschaft 44 (1967)

 

 

 

 

 

 

 

Uit: Order August de Sterke van Saksen in: Johann Fr. Bóttger zum 300. Geburtstag Dresden/Meissen 1982

Uit: J. F. Böttger, Memorandum aan August de Sterke in: Johann Fr. Bóttger zum 300 Geburtstag etc,.

Uit: Bericht in de Leipziger Zeitung in: Johann Fr. Böttger zum 300. Geburtstag etc.



3) Bord in Delftsblauw met chinese voorstelling, 1771-1786

Over de verfraaiing van rood steengoed

De schoonheid kan tot uiting komen in vele aardige en verfijnde stukken. (...) Deze kunnen ook met allerlei soorten glazuur overdekt worden die dan of helemaal wit, zwart of donkerrood, al naar men zulke glazuren kiest, waarin alles sierlijk kan worden gesneden, geslepen of gepolijst.(...) Deze verfraaiingen onderscheiden zich van de 'Indische', die duur zijn, grof en korrelig en die niet gesneden, geslepen of gepolijst kunnen worden, plompe vormen hebben en absurde ontwerpen voor hun beschildering. Het enige waar ze door zeer lange oefening tenslotte een tamelijk goede vorm aan hebben weten te geven zijn de voor thee, koffie en chocolade drinken bestemde serviezen. Bijna alle andere vaatwerk en figuren zijn echter waarachtig zo onhandig en onregelmatig, dat men vaak een beschrijving nodig heeft van wat dit moet betekenen.
Daarom zal men zich geen moeite getroosten kunstenaars in Indië te zoeken. Temeer daar het oogmerk van onze werkplaats niet op zulke ongeproportioneerde dingen gericht moet zijn maar veelmeer om uit de fraaie witte zowel als de rode stof iets buitengewoonste maken zoals hele serviezen wat betreft schotels, borden, luchters, tafels, gueridons 1), spiegellijsten, beeldjes en dergelijke, net zo kunstig als in zilver en die te produceren met een zuivere tekening versierd, waartoe dit land met de omringende gebieden de handigste arbeiders kan leveren.

In het Prentenkabinet te Dresden bevinden zich 18de eeuwse ornamentprenten met chinoiserieën. De vraag was welke prenten als voorbeeld hebben gediend voor de chinoiserieën op het vroege Saksische porselein.
Sinds 1720 was Johann Gregorius Hëroldt de artistieke leider van de nog jonge porseleinfabriek te Meissen. Hij was een inventief kunstenaar, waarvan de zes door hem gesigneerde en gedateerde etsen getuigen. Dat de talloze chinoiserieën op Saksisch porselein alle aan zijn brein ontsproten zouden zijn is echter onwaarschijnlijk.
In hetzelfde prentenkabinet bevinden zich ook enkele series die door twee Nederlandse kunstenaarsblijken te zijn vervaardigd.
Vader en zoon Petrus Schenk waren etsers, plaatsnijders en kunst- en boekverkopers te Amsterdam. Beiden werkten ook veel in Duitsland, vooral in Leipzig.
De uit drie delen bestaande serie: Nieuwe geinventeerde Sineesen, met groote moeyte geteekent en in 't Ligt gegeven, door P: Schenk lun. In Amsterdam blijkt een belangrijke bron van inspiratie voor vele fayence- en porseleinschilders te zijn geweest. In Meissen werd hij gebruikt voor verschillende terrines, vazen en bierpullen, waarbij opvalt dat de schilder zijn motieven steeds ontleent aan een groot aantal prenten uit de serie. De overgenomen figuren en huizen zijn zeer nauwkeurig gekopiëerd maar hun detaillering en hun omgeving zijn vrij behandeld.
Ook de Delftse plateelschilders hebben naar prenten van Schenk gewerkt. Een bijzonder fraai voorbeeld daarvan is het grote theeblad van Delfts aardewerk in het Rijksmuseum, dat met de voorstellingen van twee bladen uit de 'Nieuwe geinventeerde Sineesen' is versierd.

1) rond pronktafeltje

 

Uit J. F. Bóttger, Ms in Staatsarchit Dresden in: Johann FR. Bóttger zum 300. Geburtstag

 

 

 

 

 

Uit: L. den Blaauwen, Ceramiek met chinoiserieën naar prenten van Petrus Schenk Jr. in: Bulletin Rijksmuseum Xll 1964

 

 

 

 

4) Faience uit Dresden, 1720
5) Theeblad van Delfts aardewerk, ca. 1750. Voorstelling naar prenten van Petrus Schenk Jr.

6) Petrus Schenk jr., 'Nieuwe geinventeerde Sineesen', ornament-prentenserie met chinoiserieën 1

7) Petrus Schenk jr., 'Nieuwe geinventeerde Sineesen', ornament-prentenserie met chinoiserieën 2