Ter gelegenheid van de plechtige inwijding van het overigens nog niet voltooide stadhuis schreef Vondel een gedicht van ca 1375 regels, waarin de positie van Amsterdam en de noodzaak van een 'paleis' als zetel voor het stadsbestuur werd bezongen.

De zwackheit van den mensch behoeft gestut te worden
Door loon, en straf, dit eischt gezagh, en wettige orden:
Van volck en burgerve en 'tampt der Overhelt:
Het ampt vereischt een plaets, en huis, hier toe gekoren,
Ten dienst ter stede; aldus wordt hier 't Stehuis geboren
(...)
Doch eer wy noch geríjf en cieraet gadeslaen
Inwendigh, laet ons voor de beide gevels staen,
En in elcks voorhooft eerst de beeldewercken
Beren, Daer wy Quellijns vernuft en geest zien triomfeeren.
(...)
Het ooster voorhooft draegt hier moedt op Amsterdam,
Een dochter, voortgeteelt uit Aemstels gryzen stam.
(...) De Watergoden slaen een ongelijck geluít,

Artus Quellinus, Oostelijke geveldriehoek van het Stadhuis in Amsterdam

En blazen haeren lof op alle watren uit.
De zeegodinnen, nu geweckt door zulcke galmen,
Vereeren haer met wier, en krans, en mosch en palmen.
De krokodil de zwaen, de zeehout, reis op reis,
Zich dompten, daerze heerscht met haeren tack van pais.
(...)
De westerzon verzinckt ontrent de westkim zachter
Om zich te spiegelen in 's gevel prael van achter.
Daer deze hooftstadt draeght den hoed van Godt Merkuur.

In 1660 waren er al veel meer schilderingen in het stadhuis voltooid en Vondel maakt daar gewag van in een gedicht dat was opgedragen aan Burgemeester Cornelis de Graeff, die een groot aandeel in het programma voor de stadhuisdecoraties heeft gehad.

Als gy uw grootvaêrs fijt by d'oude fijt gelijckt...
Dan schickt uw wackre geest stadts Kapitool en boogen
Te kleeden met een ry zeeghaftige oorelogen.
Geschildert naer de kunst, van vore tot het endt,
Daer Rome ons Bataviers voor bondtgenooten kent.
(...)
Toen onder Burgerhart (= Civilis), uit koningsbloet gesproten,
Van Cezars heir getreên, in boschloof wierf besloten
Den hals te vryen van 't Latynsch metaelen juk

Uit: Arnold Houbraken, De groote Schouburgh der Nederlantsche Konstschilders en schilderessen. DI ll,1719

Govert Flinck

Daar op maakte hy in het vertrek van Borgermeesteren het stuk voor de Schoorsteen daar Marcus Curius de geschenken der Samniten veracht, zig met een gerecht van Rapen vergenoegt houdende. En na dit in de Raadzaal een groot stuk, verbeeldende Salomon, Godt om wysheid biddende. Zeden ook een ander van gelyken inhoudt, maar kleinder en met minder bywerk. (...) In deze stukken toonde hy niet alleen hoe zeer hy de grootsheit van ordoneren maar ook de koppelinge of schikkínge der beelden, voor en boven malkander versfont, en dat hy kragt in zyne Schilderyen wist te brengen, zonder Benige bonte of harde koleuren tot behulp te nemen.

Door deze Kunststukken een grooten roem bekomen hebbende, liepen nu alle zyne gedachten alleen op het maken van groote werken, gelyk hem dan ook in Slachtmaand van 't gemelde Jaar 1659, door de Heere Borgermeesteren der Stadt Amsterdam aanbesteed wierden, acht stukken om te dienen in acht hoeken de Galery van het Raathuis, en noch vier andere wat kleinder om in de bogen geplaatst te worden. Hier toe maakte hy reeds met veel lust en yver de modellen. In de agt groote stonden in verbeeld te worden, de oorlogen, die wel eer de oude Batavieren onder Klaudius Civilis gevoert hebben tegens de Romeynen. En in de vier andere stukken, de vier Helden, die roemwaarde zaken ten voordeel van hun Vaderland uitgevoert hebben; als onder de Hebreen David en Simson, en onder de Romeinen M. Curtius, en Horatius Cocles.
Als nu zyn geest met de uitvoeringe dezer werken zwanger ging: beliefde het den Almachtigen dit voornemen te stuiten, door een koorts die hem overviel, waar op een braking volgde, waar door hy binnen den tyt van vyf dagen, dezer Waerelt overleed, op den 2den Wintermaand 1660, maar even 44 Jaren oud.

Melchior Fokkens meldt in zijn beschrijving van Amsterdam uit 1662 dat het door Rembrandt gemaakte schilderij van Claudius Civilis hangt in een van de boogvelden van de galerij rond de burgerzaal:

...den Oorlogh der Batavieren of Hollanders [waarin] de Batavieren (een treffelijk voorbeeldt der hedendaagse Hollanderen zijnde) met gewelf der Wapenen haar vryheydt bevochten, even als nu in onze tijd onder 't Beleyd der Nassouwsche wapenen (...) in de acht parken der vier hoeken van de omwandelinge der Galderije. Civilis nam haar alle den Eedt af, vervloekende den genen die verflauwde, daar op wierdt een groten gulden Beker met Wijn omgedronkken (...) en dit wordt vertoond in de eerste schilderij geschildert door Rembrandt.

Aan 't slot van het boek staat dit gedicht:

Hier was Civilis nu een voorbeeldt voor Nassouw .... In Klaudius, Brinio, ziet men de namen melden Van Willem en Maurits en Frederik, Nassouws Helden. Zoo rees uyt d'eerste gront der vrye Batavier Het Hollandts Staats-gebouw, met Princelijke zwier.

Uit: Melchior Fokkens, Beschrijvinge der wijdt-vermaarde Koop-stadt Amstelredam, 1662

Uit: Publ.Corn. Tacitus, Historiae, boek IV

De Romeinse geschiedschrijver Tacitus beschrijft de nachtelijke samenzwering in het vierde boek van zijn Historiën in een zeventiende eeuwse vertaling aldus:

Civilis hebbende de treflyksten des landaardts en voorbaarighsten des volks, onder schyn en gastmaal, in een heiligh wondt beroepen, als hy hen door de nacht en vroolykheit verhit ziet, beginnende van den lof en gloory des landaardts, telt ten einde toe op, het onrecht, de rooveryen, en d'andere quaaden der dienstbaarheit... Gehoort met groote toestemming, beëdigt hy hen al t'zaamen, naa de Barbaarische zeede, en met voorouwderlyken vloek.

In 1612 was er een boek over de Bataafse Opstand verschenen met 36 prenten, naar ontwerp van Otto Vaenius (van Veen) door de Italiaan Antonio Tempesta. De prenten waren voorzien van onderschriften in het Latijn en het Nederlands maar daarbij waren ook relevante passages uit de oorspronkelijke tekst van Tacitus als bewijsplaats afgedrukt. Het boek was heel populair en beleefde verschillende herdrukken. De prenten vormden hef begin van een beeldtraditie voor de uitbeelding van de opstand, die ook door de schilders van de vier schilderingen in het stadhuis werd gevolgd (behalve door Rembrandt).

Otto Vaenius en Antonio Tempesta: 4. Weer terug roept Civilis in een nachtelijke bijeenkomst in het Schakerbosch op tot de opstand.

Otto Vaenius en Antonio Tempesta: 5. Civilis stuurt boden naar de Caninefaten om zich bij hen aan te sluiten. Zij kiezen Brinio tot hun aanvoerder.

In het hiervolgende betoog wordt uiteengezet waarom Rembrandts interpretatie van de aan hem verleende opdracht wel moest botsen met de opvattingen van het stadsbestuur.

Teneinde een onbevangen inzicht te krijgen in de kwestie der weigering van Rembrandts Claudius Civilis, willen wij ons thans verdiepen in de vraag, wat dan wel de maatstaf der Amsterdamsche heeren mag zijn geweest. Wat leidde hen bij het beoordeelen der ontwerpen? Wat had hen geleid bij de keuze van de 'Civilis'stof? (...)
De eerste vier door Flinck behandelde scènes der Batavieren-cyclus zijn terug te vinden in Vaenius' Batavorum cum Romanfis Bellum. (...)
Vondel memoreert in zijn gedicht bij het gegraveerde portret, dat na Flinck's dood verscheen, dat de schilder werd weggerukt tijdens het volvoeren van zijn opdracht om het stadhuis te bekleeden met historiën, 'gelyckze Tacitus van outs heeft uitgedrukt'. Moet men hieruit opmaken, dat Flinck zijn Tacitus las zooals Rembrandt zijn bijbel? Geenszins, het waren de door Vaenius uitgezochte passages uit Tacitus' tekst, die men ter linkerzijde van Tempesta's prenten kon vinden!
Ook de Heeren opdrachtgevers hebben meer naar de prentjes dan naar de tekst gekeken. In het algemeen kan men opmerken, dat voor de burgemeesters het verschil tusschen een aanvaard en een afgewezen ontwerp voornamelijk hierin zal hebben gelegen, dat de door hen verkozen oplossing meer overeenkwam met 'het boek' van den geleerden Vaenius. Duidelijk valt dit bijvoorbeeld waar te nemen bij vergelijking van Flinck's teekening voor de 'Schildheffing' met het definitieve schilderij van Lievens. Lievens afwijkingen van het ontwerp van Flinck bewijzen juist zijn grootere afhankelijkheid van het onmiddellijke voorbeeld. (...)

En Rembrandt? Heeft hij ook het boek van Vaenius-Tempesta gekend? Het is in hooge mate onwaarschijnlijk, dat het hem onbekend zou zijn gebleven. We weten dat hij prenten van Tempesta bezat (...).
Hoe dit zij, voor Rembrandt was het onderwerp van de nachtelijke samenzwering iets totaal anders dan voor al zijn voorgangers, de geleerden incluis. Het probleem van een groep tafelende personen was sedert Leonardo (1) en Tintoretto (2) in de decoratieve schilderkunst een der groote opgaven geworden, ongeveer zooals het ruiterstandbeeld in de beeldhouwkunst of de mis in de muziek. Rembrandt wist dat; hij kende (zij het niet uit eigen aanschouwing) wat de grootsten der grooten in dit opzicht hadden gepresteerd. In zijn ijver hen te evenaren worstelde hij met problemen, waarvan zijn opdrachtgevers zelfs het bestaan niet vermoedden.
Het artistieke probleem, dat Rembrandt zich bij het vervaardigen van deze schetsen stelde, betrof de verhouding van de figuur tot de ruimte.

Alle proeven, die men hem ziet nemen, betreffen de vraag, of de ruimte, zelfs in decoratieve schilderingen van zeer groot formaat, haar primaire beteekenis kon blijven behouden, dan wel of in de plaats daarvan aan de figuur als drager van de actie de voornaamste rol moest worden toegekend. (...) Rembrandt heeft op dit punt geweifeld en ernstig gezocht naar een oplossing, die hem voor het gegeven geval het meest verantwoord scheen. (...) Let men op de zojuist aangeduide probleemstelling, dan begrijpt men, waarom Rembrandt al nateekenend de verhoudingen van de figuren ten opzichte van het vlak wijzigde. Hoeveel der toen in Holland levende kunstenaars zullen bij dergelijke vraagstukken hebben stilgestaan? Maar daarnaast - het is in hooge mate merkwaardig voor zijn kunstenaarschap - verdiepte hij zich eveneens meer dan een der anderen in de eischen van het onderwerp. Zoo stelt hij zich bijvoorbeeld de vraag, hoe de gemeenschappelijke eed, die volgens Tacitus 'barbarn ritu' werd afgelegd, gezworen zal zijn, en hij geeft als oplossing de door geen der andere schilders uitgebeelde zwaard-eed.

(1) vergelijk het parallel aan het beeldvlak geplaatste Laatste Avondmaal van Leonardo da Vinci
(2) vergelijk het schuin in de ruimte geplaatste Laatste Avondmaal van de zestiende eeuwse Venetiaanse schilder Tintoretto

Wij willen niet nalaten, in dit verband te wijzen op een zijde van Rembrandts kunstenaarschap, die niet altijd voldoende in het licht wordt gesteld: zijn wetenschappelijke aanleg. Rembrandt was een studieuze geest. Hij citeerde, paraphraseerde en emendeerde op zijn gebied met een volharding, een feitenkennis en een stoutmoedigheid, die in methodisch opzicht slechts met de werkwijze der groote 17de-eeuwsche philologen vergeleken kan worden. Op dezelfde nauwgezette wijze neemt hij de uitbeelding van het Civilisverhaal ter hand. Want wanneer men van één der kunstenaars zou willen getuigen, dat ze Tacitus' tekst hebben gelezen, zou de naam genoemd moeten worden van den vereenzaamden Rembrandt, wiens jarenlange omgang met de Bijbel hem geleerd had, wat het zeggen wil, een tekst in zich op te nemen. Zoowel Vaenius en Tempesta als later Flinck en Ovens waren voorbijgegaan aan een door Tacitus vermelde en door Vaenius in zijn voorrede herhaalde bijzonderheid, die Rembrandt onmiddellijk als uitgangspunt voor zijn Civilisuitbeelding aangreep: diens eenoogigheid.

Of moet men het aldus formuleeren, dat al de zoojuist genoemde kunstenaars begrepen hadden, wat men wel en wat men niet uitbeeldt? Dat zij gevoel hadden betoond voor het 'decorum' van het onderwerp, en dat zij overeenkomstig de eisch der 'welvoegendheid' den held der Vrije Nederlanden en het prototype der Oranjes hadden uitgebeeld, niet zooals hij was geweest, maar zooals hij 'had kunnen zijn'. (...)
Onthutst door de aanblik van zijn conspireerende schippers en turfdragers, konden zijn tijdgenooten geen oog meer hebben voor de sacrale wijding van dit eedverbond.
Niet alle kunsthistorici delen deze mening. Er is ook gepoogd aan te tonen dat Rembrandt het schilderij terug kreeg omdat het formaat nier meer zou kloppen door een wijziging in de constructie van de bogen. Vervolgens zou Ovens met minder geld genoegen hebben genomen dan de kosten voor de verandering in Rembrandts werk zouden hebben bedragen. Deze theorie wordt echter ondergraven door het feit dat Rembrandts tekening met voorgestelde wijzigingen waarschijnlijk een vervalsing is.