De villa's van Andrea Palladio

De kleine kamers moeten worden afgescheiden om kabinetjes te vormen die als studeervertrek of bibliotheek kunnen dienen of waar ruiterbenodigdheden en andere rommel kunnen worden bewaard die wel dagelijks nodig kunnen zijn en die niet zo geschikt zijn om in kamers te verkeren waar men slaapt of eet of waar gasten worden ontvangen. Ruime kamers voor de zomer die op het noorden liggen, dragen ook bij aan het comfort; en die voor de winter moeten op het zuiden en westen liggen en kleiner zijn dan de overige: omdat we in de zomer schaduw en frisse lucht zoeken en in de winter zon; bovendien kunnen kleinere vertrekken veel gemakkelijker worden verwarmd dan grote. Maar die welke wij in de lente en de herfst gebruiken, moeten op het oosten liggen en over grasvelden en tuinen uitkijken. In dit speciale gedeelte zouden studeervertrekken en bibliotheken gesitueerd moeten worden, omdat de ochtend de meest geschikte tijd is om ze te gebruiken.

Over de ontwerpen van huizen in een stad

Ik ben ervan overuigd dat ik naar de mening van diegenen die de volgende ontwerpen zullen zien en weten hoe moeilijk het is een nieuwe gewoonte in te voeren, vooral in de bouw waarvan iedereen overtuigd is dat hij het beste weet hoe het moet, voor zeer fortuinlijk zal worden gehouden dat ik edellieden van zo'n edele en genereuze inborst heb gevonden en met zo'n uitstekend oordeel, dat zij naar mijn redenatie hebben geluisterd en van die verouderde bouwgewoonte zonder enige gratie of schoonheid zijn afgeweken; en inderdaad kan ik niet anders dan God van harte danken, dat Hij mij zo'n groot deel van Zijn gunst heeft geschonken door mij in staat te stellen veel van die dingen die ik uit mijn inspanningen en reizen en mijn vele studie heb geleerd, in praktijk te brengen. En hoewel sommige van de ontworpen gebouwen niet geheel voltooid zijn, kan men toch uit wat gedaan is begrijpen wat het geheel zal zijn als het voltooid is. Ik heb aan elk de naam van de bouwheer en de plek waar zij staan toegevoegd, zodat iedereen als hij dat wil in werkelijkheid kan zien hoe zij gelukt zijn.

Door Palladio gebruikte maat van een halve voet van Vicenza

Deze lijn is de halve voet van Vicenza, waarmee de hierna volgende gebouwen zijn bemeten. De hele voet is verdeeld in 12 duimen en elke duim in vier minuten.

Over de ontwerpen van landhuizen die aan adellijke Venetianen toebehoren

Het volgende gebouw is in Bagnolo, een plaats op twee mijl van Lonigo, een kasteel in de omgeving van Vicenza en het behoort toe aan de hooggeboren graven Vittore, Marco en Daniele de Pisani, die broers zijn. De stallen, kelders, graanschuren en dergelijke gebruiksruimten van de villa bevinden zich aan weerskanten van de binnenplaats. De zuilen van de portico zijn van de Dorische orde. Het middelste gedeelte van dit gebouw is het woongedeelte van de eigenaar. De vloer van de eerste zalen bevindt zich op zeven voet boven de grond: daaronder zijn de keukens en soortgelijke ruimten voor de familie. De hal is overwelfd en de hoogte is anderhalf maal de breedte. Tot deze hoogte reikt ook het gewelf van de loggia. De zalen hebben vlakke zolderingen en hun hoogte is gelijk aan hun breedte: de lengte van de grootste is honderdzesenzestig voet, en van de andere honderdvijftig voet.

Opgemerkt moet worden dat de kleine trappen niet een zodanige plaats hebben gekregen dat zij veellicht krijgen, omdat ze dienst doen voor ruimten boven en onder voor graanopslag en mezzati; daarom is hoofdzakelijk aandacht gegeven aan het inrichten van het middengedeelte dat dient als woongedeelte voor de eigenaar en voor gasten. De trappen die naar dit gedeelte leiden, hebben een erg geschikte plek gekregen, zoals uit de ontwerptekeningen blijkt. Dit is ook gezegd als aanwijzing voor de zorgvuldige lezer met betrekking tot alle andere gebouwen van slechts één soort; omdat ik bij die welke twee soorten bezitten, fraai en wel versierd, er wel zorg voor heb gedragen dat de trappen licht krijgen en op een geriefelijke plek zijn aangebracht. Ik heb het over twee, omdat ik dat wat ondergronds naar kelders en zulk soort doeleinden leidt en dat wat naar boven gaat en dient als graanopslag en mezzati, geen belangrijk soort noem, daar dit niet leidt naar het woongedeelte van de voorname lieden.

Andrea Palladio De zestiende eeuwse Italiaanse architect Palladio ging bij de bouw van zijn villa's zeer rationeel te werk op basis van een programma van eisen, dat werd ingegeven door de beoogde functie van het gebouw en de omstandigheden ter plekke. Voor de opmerkelijke concentratie van villa's in de regio rond Venetië, waarvan een twintigtal van Palladio's hand, is een verklaring. In de zestiende eeuw ging het slecht met het eens oppermachtige Venetië. Na uitputtende oorlogen kreeg de stad in toenemende mate te kampen met concurrentie van Portugezen en Spanjaarden. Voor de Venetianen nam het handelsrisico toe en daarom zochten ze naar veiliger investeringsmogelijkheden. Ze richtten zich op de textielfabricage, op de produktie van luxegoederen en ze gingen investeren in land. De uitgestrekte moerasgebieden op de terrafirma, het vasteland, werden drooggelegd en voor de landbouw geschikt gemaakt. Voor de eigenaars en opzichters waren huizen nodig en de architecten die werden ingeschakeld moesten aan twee opdrachten voldoen. Ze moesten woonruimte scheppen voor het gezin van de opzichter en zijn personeel, en opslagruimte voor werktuigen en voorraden. Tegelijk moesten ze de grandeur van hun adellijke opdrachtgevers tot uiting brengen. Deze bouwexplosie vond plaats in het midden van de zestiende eeuw en Palladio met zijn prakische geest en zijn gevoel voor schoonheid voldeed bij uitstek aan de behoefte van zijn Venetiaanse opdrachtgevers.		Uit: Andrea Palladio, I Quattri Libri de Architettura. 1570
*Uit: Roelof van Gelder, Palladio. Een volmaakte bouwmeester. in: NRC Handelsblad 29 augustus 1980*	Over de indeling of dispositie van vertrekken en andere ruimten Opdat de huizen voor het gebruik van de familie geriefelijk zijn, zonder welke eigenschap hun blaam treft in plaats van lof, moet er grote zorg besteed worden, niet alleen aan de belangrijke delen zoals de portico, de hallen, de binnenplaatsen, de staatsievertrekken en ruime trappen, voorzien van voldoende licht en een gemakkelijke opgang, maar ook aan de kleinste en minst mooie delen om aan de dienst van de grootsten en hoogwaardigsten aangepast te zijn: want zoals er in het menselijk lichaam edele en mooie lichaamsdelen zijn en andere onedel en onaangenaam, zien wij toch dat het ene het andere nodig heeft en zonder deze niet zou kunnen overleven; zo moeten er in gebouwen aanzienlijke en eerwaardige ruimten zijn en ook minder elegante, zonder welke de andere daar niet vrij van zouden kunnen blijven en bijgevolg een deel van hun waardigheid en schoonheid zouden verliezen.
		Palladio, Villa Emo, Fanzolo
	Maar zoals onze Schepper heeft verordonneerd dat onze mooiste ledematen op een plek zitten waar ze het meest in het oog vallen en de minder bevallige meer verborgen blijven, zo moeten wij ook bij gebouwen de belangrijke en aanzienlijke delen de meest zichtbare plek geven en de minder mooie onderbrengen op plekken die zo veel mogelijk aan het oog onttrokken zijn. Daarin kan dan alle vuil van het huis worden ondergebracht en alle zaken die in de weg kunnen staan en in enige mate de mooiere delen veronaangenamen. Ik beveel daarom aan dat in het laagste deel van het gebouw, dat ik gedeeltelijk ondergronds aanleg, de kelders worden geplaatst, de houtvoorraden, de keukens, dienstvertrekken, wasruimten, ovens en al zulke voor dagelijks gebruik noodzakelijke zaken. Uit deze ordening komen twee voordelen voort, het ene dat de bovenvertrekken vrij blijven en het andere en niet minder belangrijke dat de voornoemde appartementen prettiger zijn om in te leven, omdat er afstand is tussen de vloer en de vochtigheid van de grond; bovendien biedt dit hoger gelegen deel een aangename aanblik en een fraai uitzicht. Ook moet er op worden gelet dat er in de rest van het gebouw grote, middelmatige en kleine kamers zijn, allemaal dicht bij elkaar, zodat er al naar behoefte gebruik van kan worden gemaakt.
De kleine kamers moeten worden afgescheiden om kabinetjes te vormen die als studeervertrek of bibliotheek kunnen dienen of waar ruiterbenodigdheden en andere rommel kunnen worden bewaard die wel dagelijks nodig kunnen zijn en die niet zo geschikt zijn om in kamers te verkeren waar men slaapt of eet of waar gasten worden ontvangen. Ruime kamers voor de zomer die op het noorden liggen, dragen ook bij aan het comfort; en die voor de winter moeten op het zuiden en westen liggen en kleiner zijn dan de overige: omdat we in de zomer schaduw en frisse lucht zoeken en in de winter zon; bovendien kunnen kleinere vertrekken veel gemakkelijker worden verwarmd dan grote. Maar die welke wij in de lente en de herfst gebruiken, moeten op het oosten liggen en over grasvelden en tuinen uitkijken. In dit speciale gedeelte zouden studeervertrekken en bibliotheken gesitueerd moeten worden, omdat de ochtend de meest geschikte tijd is om ze te gebruiken.
	Over de ontwerpen van huizen in een stad Ik ben ervan overuigd dat ik naar de mening van diegenen die de volgende ontwerpen zullen zien en weten hoe moeilijk het is een nieuwe gewoonte in te voeren, vooral in de bouw waarvan iedereen overtuigd is dat hij het beste weet hoe het moet, voor zeer fortuinlijk zal worden gehouden dat ik edellieden van zo'n edele en genereuze inborst heb gevonden en met zo'n uitstekend oordeel, dat zij naar mijn redenatie hebben geluisterd en van die verouderde bouwgewoonte zonder enige gratie of schoonheid zijn afgeweken; en inderdaad kan ik niet anders dan God van harte danken, dat Hij mij zo'n groot deel van Zijn gunst heeft geschonken door mij in staat te stellen veel van die dingen die ik uit mijn inspanningen en reizen en mijn vele studie heb geleerd, in praktijk te brengen. En hoewel sommige van de ontworpen gebouwen niet geheel voltooid zijn, kan men toch uit wat gedaan is begrijpen wat het geheel zal zijn als het voltooid is. Ik heb aan elk de naam van de bouwheer en de plek waar zij staan toegevoegd, zodat iedereen als hij dat wil in werkelijkheid kan zien hoe zij gelukt zijn.
		Door Palladio gebruikte maat van een halve voet van Vicenza
	Deze lijn is de halve voet van Vicenza, waarmee de hierna volgende gebouwen zijn bemeten. De hele voet is verdeeld in 12 duimen en elke duim in vier minuten.
De Villa Rotunda Tot de vele eerwaardige lieden van adel van Vicenza behoort Monsignore Paolo Almerico, een geestelijke die referendaris was bij twee verheven pausen, Pius IV en Pius V. Deze edelman kwam na vele jaren te hebben gereisd uit zucht naar eer en roem en nadat al zijn familieleden overleden waren terug naar zijn geboortegrond en trok zich terug op een van zijn landgoederen op een heuvel op minder dan een kwart mijl afstand van de stad, waar hij het hiervolgende ontwerp heeft laten bouwen. Ik heb dit ontwerp niet geschikt geacht om een plaats bij de gebouwen van villa's te geven, omdat het zo dicht bij de stad ligt dat men even goed kan zeggen dat het binnen de stad valt. De ligging is zo aangenaam en verrukkelijk als maar te vinden is, omdat het ligt op een kleine, gemakkelijk toegankelijke heuvel, waar aan een kant de Bacchiglione stroomt, een bevaarbare rivier. En aan de andere kant wordt het omgeven door zeer aangenaam ogende heuvels, die op een groot theater lijken en alle in cultuur zijn gebracht en de meest uitgelezen vruchten en wijnen in overvloed voortbrengen. Omdat het van alle kanten zeer fraaie uitzichten geniet, sommige op korte afstand, sommige iets verder en andere tot de horizon, zijn er aan alle vier de gevels portico's gebouwd. Daaronder en onder de hal zijn vertrekken voor het gemak en gebruik van de familie aangebracht. De hal ligt in het midden, is rond en ontvangt licht van boven. De kleinere vertrekken zijn afgescheiden Boven de grote zalen is een omgang rond de hal aangebracht van 15,5 voet breed. Op de uiteinden van de voetstukken die de trappen van de portico's dragen zijn standbeelden gezet van de hand van Messer Lorenzo Vicentino, een zeer goede beeldhouwer.
Palladio, Villa Rotonda, Vicenza
		Palladio, Villa Rotonda, Vicenza
	Over de ontwerpen van landhuizen die aan adellijke Venetianen toebehoren Het volgende gebouw is in Bagnolo, een plaats op twee mijl van Lonigo, een kasteel in de omgeving van Vicenza en het behoort toe aan de hooggeboren graven Vittore, Marco en Daniele de Pisani, die broers zijn. De stallen, kelders, graanschuren en dergelijke gebruiksruimten van de villa bevinden zich aan weerskanten van de binnenplaats. De zuilen van de portico zijn van de Dorische orde. Het middelste gedeelte van dit gebouw is het woongedeelte van de eigenaar. De vloer van de eerste zalen bevindt zich op zeven voet boven de grond: daaronder zijn de keukens en soortgelijke ruimten voor de familie. De hal is overwelfd en de hoogte is anderhalf maal de breedte. Tot deze hoogte reikt ook het gewelf van de loggia. De zalen hebben vlakke zolderingen en hun hoogte is gelijk aan hun breedte: de lengte van de grootste is honderdzesenzestig voet, en van de andere honderdvijftig voet.
Opgemerkt moet worden dat de kleine trappen niet een zodanige plaats hebben gekregen dat zij veellicht krijgen, omdat ze dienst doen voor ruimten boven en onder voor graanopslag en mezzati; daarom is hoofdzakelijk aandacht gegeven aan het inrichten van het middengedeelte dat dient als woongedeelte voor de eigenaar en voor gasten. De trappen die naar dit gedeelte leiden, hebben een erg geschikte plek gekregen, zoals uit de ontwerptekeningen blijkt. Dit is ook gezegd als aanwijzing voor de zorgvuldige lezer met betrekking tot alle andere gebouwen van slechts één soort; omdat ik bij die welke twee soorten bezitten, fraai en wel versierd, er wel zorg voor heb gedragen dat de trappen licht krijgen en op een geriefelijke plek zijn aangebracht. Ik heb het over twee, omdat ik dat wat ondergronds naar kelders en zulk soort doeleinden leidt en dat wat naar boven gaat en dient als graanopslag en mezzati, geen belangrijk soort noem, daar dit niet leidt naar het woongedeelte van de voorname lieden.
Palladio, Villa Pisani, Bagnolo
Ruim tweehonderd jaar later bezocht de Duitse dichter en staatsman Goethe op zijn grote reis naar Italië de Villa Rotunda en noteerde onderstaande indrukken in zijn dagboek. 21 september 1786 's avonds Vandaag bezocht ik het op een half uur van de stad (Vicenza) op een aangename heuvel gelegen prachtige huis, dat de Rotonda wordt genoemd. Het is een vierkant gebouw dat een ronde, van bovenaf verlichte hal omsluit. Aan alle vier de zijden betreedt men met brede trappen het huis en belandt telkens in een portico, die door zes Korinthische zuilen wordt gevormd. Misschien bestaat er in de bouwkunst wel niets weelderigers. De ruimte die de trappen en de portico's in beslag nemen, is veel groter dan het huis zelf; want elke afzonderlijke gevel zou als voorzijde van een tempel voldoen. Het interieur kan men bewoonbaar maar niet gezellig noemen. De zaal heeft zeer fraaie verhoudingen, de kamers ook; maar ze zouden nauwelijks aan de eisen voor een zomerverblijf van een voorname familie kunnen voldoen.		*Uit: J. W. von Goethe, Italienische Reise. in: Werke, München 1974*
Palladio, De trap van de Villa Rotonda
Daarentegen ziet men het, ook in de hele omgeving, van alle kanten op zijn mooist opdoemen. Op velerlei manieren beweegt het volume van het gebouw met de naar voren uitspringende zuilen zich voor het oog van de beschouwer, die eromheen loopt. Het doel van de eigenaar, die een groot en onvervreemdbaar erfgoed en tegelijk een tastbaar aandenken van zijn vermogen wilde nalaten, is volkomen bereikt. En zoals nu het gebouw vanaf allerlei punten in de omgeving in al zijn heerlijkheid is te zien, zo is ook het uitzicht vanuit het gebouw eveneens op zijn aangenaamst. Men ziet de Bacchiglione stromen, schepen van Verona naar Brenta voerend; daarbij overziet men de weidse bezittingen, welke Marchese Capra 1) onverdeeld voor zijn familie wilde behouden. 1) Deze kocht het landgoed in 1591.