Alberti

De eerste architectuurverhandeling van de renaissance, Alberti's 'De re aedificatoria', geschreven omstreeks 1450, bevat het eerste volledige programma voor de ideale renaissancekerk. Het zevende boek gaat over het bouwen en versieren van gewijde architectuur. Zijn overzicht van ideale vormen voor tempels (synoniem voor kerken) begint met een lofrede op de cirkel. De natuur zelf, verklaart hij, verheugt zich boven alle andere het meest in de ronde vorm, zoals door haar scheppingen, de wereldbol, de sterren, de bomen, de dieren en hun nesten en nog veel meer zaken, wordt bewezen.

Alberti beveelt in totaal negen geometrische grondvormen aan voor kerken: behalve de cirkel plaatst hij het vierkant, de zeshoek, de achthoek, de tienhoek en de twaalfhoek op deze lijst. AI deze figuren worden door de cirkel bepaald en Alberti legt uit hoe de lengte van hun zijden kan worden afgeleid van de straal van de cirkel waardoor zij worden omschreven. (...) Het is bekend dat Alberti, net als andere bouwmeesters na hem in zijn ideeën over de centrale plattegrond werd geïnspireerd door klassieke bouwwerken, hoewel nauwelijks door klassieke tempels. De renaissance-architecten geloofden namelijk dat vele van de talrijke ronde en veelhoekige antieke ruïnes in de oudheid tempels waren geweest en bovendien beschouwden zij verschillende vroegchristelijke ronde bouwwerken, bijvoorbeeld baptisteria, als Romeinse tempels die tot christelijke kerk waren verbouwd. De conclusie ligt voor de hand dat Alberti dit zag als een historische rechtvaardiging om een terugkeer te bepleiten naar de eerbiedwaardige tempelvormen der antieken.

Volgens Alberti's welbekende wiskundige definitie, die op Vitruvius gebaseerd is, bestaat schoonheid uit een rationele integratie van de verhoudingen van alle onderdelen van een gebouw, zodanig dat elk deel zijn absoluut vastgestelde grootte en vorm heeft en niets er aan kan worden toegevoegd of afgenomen zonder de harmonie van het geheel teniet te doen. Deze overeenkomst in evenredige verhoudingen en overeenstemming van alle onderdelen, deze organische meetkunde zou in ieder gebouw in acht moeten worden genomen, maar vooral in kerken. We kunnen nu de gevolgtrekking maken dat geen meetkundige vorm geschikter is om aan deze eis te voldoen dan de cirkel of vormen die er van zijn afgeleid. In zulke centrale plattegronden zal het geometrische patroon zich als absoluut, onveranderlijk statisch en volkomen doorzichtig voordoen. Zonder dit organisch-geometrische evenwicht, waarbij alle delen in een harmonisch verband staan zoals de ledematen van een lichaam, kan de goddelijkheid zich niet openbaren.

Als de wetten van de harmonische getallen zich tot alles uitstrekken, vanaf de hemelse sferen tot en met het nederigste leven op aarde, dan moet onze eigen ziel zich wel bij deze harmonie aansluiten. Volgens Alberti maakt een aangeboren gevoel ons bewust van harmonie, met andere woorden de waarneming van harmonie door middel van de zintuigen is mogelijk door de krachtige verwantschap daarmee in onze ziel en wij reageren daar instinctief op als wij een harmonisch ontworpen gebouw betreden. (...) Voor de mensen in de renaissance weerspiegelde deze bouwkunst met zijn strikte meetkunde, het evenwicht van zijn harmonische ordening, zijn serene vormentaal en bovenal met de bol van de koepel, de volmaaktheid, almacht, waarheid en goedheid van God, die tegelijkertijd erdoor geopenbaard werd.
De bouwers van de middeleeuwen hadden kerken 'in modum crucis', op de wijze van het kruis ontworpen, de symbolische uitdrukking van de gekruisigde Christus. (...) In de renaissance was het idee van de godheid veranderd: Christus als de essentie van volmaaktheid en harmonie overtrof Hem, die voor de mensheid had geleden aan het kruis.