Gebrandschilderd glas: gothische kathdralen

Bepaalde delen van het glas werden rechtstreeks in het raam geplaatst maar veel glas kreeg nog een volgende behandeling met pigment om de glimlichten, schaduwen, lijnen en andere details naar voren te halen. Het pigment werd gemaakt van een mengsel van ijzervijlsel en hars en werd op het glas geschilderd om de details aan te geven voordat het zijn laatste bewerking in de oven kreeg. Om bepaalde kleureffecten te krijgen werden laagjes van verschillende kleur op elkaar gelegd en opnieuw verhit in de oven. Dit gebeurde vooral bij rood glas dat bij een normale dikte te donker was. Rood werd daarom vaak verkregen door dunne laagjes rood glas op helder glas te leggen, soms wel twintig of dertig lagen. Voor elke laag moest het glas opnieuw verhit worden. Een voordeel van deze methode is dat de laagjes afgeschuurd kunnen worden tot de gewenste dikte om verschillen in donkerte te krijgen in hetzelfde stuk glas. Als het al ooit bestaan heeft, is de meest opmerkelijke vorm van gekleurd glas de soort die Theophilus de 'mooiste soort' noemt, waarbij edelstenen op het glas gemonteerd worden.

Theophilus beschrijft eerst uitvoerig de bouw van drie ovens die nodig zijn in het proces van glasmaken.
4. Het mengsel van as en zand
Als dit (de ovens) allemaal geregeld is, neem dan blokken beukenhout die in rook gedroogd zijn en stook het vuur goed op aan beide kanten in de grote oven. Neem vervolgens twee delen as en één deel rivierzand dat zorgvuldig gereinigd is van aarde en stenen. Meng dit op een schone plek en als het lang en goed doorelkaar gemengd is, schep het dan op met een ijzeren lepel met lange steel en doe het boven in de oven in het kleine gedeelte van de oven zodat het fritte 1) wordt. Als het mengsel heet wordt moet met dezelfde lepel geroerd worden om te voorkomen dat het door de hitte gaat smelten en samenklonteren. Blijf dit een nacht en dag lang doen.

1) glaspoeder, bestaande uit silicium, potas en kleur

17. Het maken van ramen

Als je glas-in-loodramen wil maken, maak dan eerst een gladde platte houten tafel, die zo lang en breed is dat je er twee delen van een raam tegelijk op kan maken. Neem een stuk krijt, schraap met een mes het krijt over de tafel, sprenkel er water op en wrijf het met een doek in het hout. Neem, als het opgedroogd is, de maten te weten de lengte en breedte van een deel van een venster en teken het op de tafel met lineaal en een passer met loden of tinnen punt. (...) Teken daarna zoveel figuren als je wil, eerst met een loden of tinnen stift daarna met rood of zwart pigment, teken alle lijnen zorgvuldig want als het glas beschilderd is moetje alle schaduwen en lichte partijen in elkaar passen volgens de tekening. Leg daarna de verschillende stukken voor de kleding op hun plaats en geef de kleur van elk deel een merkteken (...) Neem hierna een loden pot en doe er met water vermengd krijt in. Maak twee of drie penselen van haar van de staart van een marter, een das, een eekhoorn of een kat of van de manen van een ezel. Neem nu een stuk glas naar keuze dat aan alle kanten groter is dan de plaats waar het moet komen en leg het op zijn plaats. Je ziet nu de tekening op de tafel door het glas. Teken nu de omtrek over met krijt. Als het glas zo ondoorzichtig is dat je de tekening er niet doorheen kunt zien, neem dan een stuk helder glas en teken daarop. Leg zodra het krijt droog is het ondoorzichtige glas op het witte glas en houd ze tegen het licht. Trek het dan over op het ondoorzichtige glas.

Gebrandschilderd glas In de middeleeuwen bestond er een groot verschil in opvattingen tussen de voorstanders van grote soberheid zoals Bernard van Clairvaux en hun opponenten die in schoonheid Gods hand zien. Suger hoort duidelijk bij deze laatsten. De lieflijkheid van de vele kleurige stenen, ontsproten aan mijn verrukking over de schoonheid van Gods huis, haalde mij uit mijn uiterlijke zorgen. Eer innerlijke meditatie bewoog mij de verscheidenheid der heilige deugden te overdenken, doordat ik materie betrok op het niet-materiële. Zo scheen het mij als zag ik mij verwijlen in een wonderlijk gebied van het heelal dat noch geheel in de modder der aarde bestaat noch in de zuiverheid van de hemel; en dat ik dankzij de goddelijke genade van deze nederige naar die hogere wereld op een mystieke wijze verplaatst kan worden.		*Uit. Abt Suger van Saint Denis, Liber de administratione XXXIII*
*Uit: Hugo van St Victor, Eruditiones didascalicae VIII, XII*	Hugo van St Victor was prior van de abdij van St. Victor in Parijs. Hij stierf in 1141. De kleuren van de natuur zijn maatgevend voor zijn waardering. Een lange bespreking van de kleur der dingen is niet nodig, daar het oog zei ziet hoezeer zich de bekoorlijkheid van de natuur verheft wanneer zij in de tooi van allerlei kleuren prijkt. Wat is mooier dan het licht dat, hoewel zelf kleurloos, bij het belichten de kleuren van alle dingen naar voren laat komen? ... Wat een vrolijke aanblik is de met bloemen omkranste aarde, ho( verlustigt zij het oog, hoe spreekt zij tot het gemoed. Wij zien rode rozen, witte lelies, purperen viooltjes waarvan de schoonheid niet alleen wonderbaarlijk is, maar ook hun oorsprong. Hoe wordt de ziel van de beschouwer tenslotte niet ontroerd door het groen dat op zijn mooist is, wanneer in de lente de sprietjes tot nieuw leven ontwaken en met hun naar boven gerichte topjes als het ware de dood met voeten treden en als zinnebeeld van de toekomstige opstanding doorbreken naar het licht.
Licht en kleur kwamen de kathedralen binnen door de gebrandschilderde ramen, die mogelijk werden door de skeletbouw van de gotiek. Het kleuren en beschilderen van glas nam een grote vlucht in de twaalfde eeuw. De inspiratie voor deze nieuwe kunst kwam voor een groot gedeelte van kruisvaarders en pelgrims die terugkeerden uit het Heilige Land. Eén van de routes liep via Venetië en Bohemen, waarvandaan nieuwe ingrediënten en technieken meekwamen die perfect aansloten bij het ambacht zoals dat zich in Frankrijk ontwikkeld had. In Chartres, waar het rivierzand heel zuiver was, werden de mooiste kunstwerken in glas gemaakt. Het glas werd een legend doordat het omringd was door het mysterie van de fabricage. Men ging al snel geloven dat glas een uitvinding was van alchemisten, en daar zit wel wat in, want er werd zeker goud gebruikt bij de productie van bepaalde kleuren rood of robijnkleurig glas. Volgens de middeleeuwse monnik Theophilus was het glasmaken een verfijnde kunst met in zijn tijd nog zorgvuldig bewaarde geheimen. Details van de methodes die gebruikt werden in het middeleeuwse ambacht zijn nog steeds in grote lijnen onbekend.(...)		*Uit: Painton Cowan, Rose Windows, San Francisco, 1979*
	Het verslag van Theophilus is zeer bruikbaar, ook al beschrijft de glasfabricage vóór de komst van de gotiek. Hij beschrijft hoe glas werd gegoten en de ingrediënten op het juiste moment tijdens het smelten werden toegevoegd en hoe het glas geblazen werd om een dunner en gemakkelijker hanteerbaar product te krijgen. De vuistregel was om twee delen as van beukenhout en één deel rivierzand te mengen. Het mengsel smelt in de oven tot een lichtrood gekleurde massa. Tijdens het smelten werden mineralen toegevoegd om de gewenste kleur te krijgen: cobaltoxyde (uit Bohemen) voor blauw, koperoxyde voor rood en zilverchloride voor geel. In de tijd van Theophilus werd dit vlak gegoten om gekleurde glasspecie te krijgen. Later werd het geblazen in een lange cilinder die dan opengesneden werd. Met een roodgloeiend snij-ijzer werd de plaat gesneden en de stukken glas uitgekozen voor hun plaats in de compositie. Het onderwerp werd op een wit gemaakte tafel getekend en de stukken werden zo gesneden en gekozen dat de onregelmatigheden in het glas optimaal gebruikt werden. In feite geven juist deze onregelmatigheden zoals luchtbellen, zandkorrels, strepen en dikteverschillen het glas zijn magisch vermogen om het licht te vangen.
		Raam uit de kapel van de H. Peregrinus, St. Denis, ca. 1140 0
	Bepaalde delen van het glas werden rechtstreeks in het raam geplaatst maar veel glas kreeg nog een volgende behandeling met pigment om de glimlichten, schaduwen, lijnen en andere details naar voren te halen. Het pigment werd gemaakt van een mengsel van ijzervijlsel en hars en werd op het glas geschilderd om de details aan te geven voordat het zijn laatste bewerking in de oven kreeg. Om bepaalde kleureffecten te krijgen werden laagjes van verschillende kleur op elkaar gelegd en opnieuw verhit in de oven. Dit gebeurde vooral bij rood glas dat bij een normale dikte te donker was. Rood werd daarom vaak verkregen door dunne laagjes rood glas op helder glas te leggen, soms wel twintig of dertig lagen. Voor elke laag moest het glas opnieuw verhit worden. Een voordeel van deze methode is dat de laagjes afgeschuurd kunnen worden tot de gewenste dikte om verschillen in donkerte te krijgen in hetzelfde stuk glas. Als het al ooit bestaan heeft, is de meest opmerkelijke vorm van gekleurd glas de soort die Theophilus de 'mooiste soort' noemt, waarbij edelstenen op het glas gemonteerd worden.
		Reconstructie van de oven die Theophilus beschrijft
*Uit: Theophilus, De diversis artibus, ca. 1120*	Theophilus beschrijft eerst uitvoerig de bouw van drie ovens die nodig zijn in het proces van glasmaken. 4. Het mengsel van as en zand Als dit (de ovens) allemaal geregeld is, neem dan blokken beukenhout die in rook gedroogd zijn en stook het vuur goed op aan beide kanten in de grote oven. Neem vervolgens twee delen as en één deel rivierzand dat zorgvuldig gereinigd is van aarde en stenen. Meng dit op een schone plek en als het lang en goed doorelkaar gemengd is, schep het dan op met een ijzeren lepel met lange steel en doe het boven in de oven in het kleine gedeelte van de oven zodat het fritte 1) wordt. Als het mengsel heet wordt moet met dezelfde lepel geroerd worden om te voorkomen dat het door de hitte gaat smelten en samenklonteren. Blijf dit een nacht en dag lang doen. 1) glaspoeder, bestaande uit silicium, potas en kleur
5. De potten en het smelten van wit glas Neem intussen wat witte pottenbakkersklei, droog die, maal het zorgvuldig fijn, giet er water bij, kneed het stevig en maak de potten. Deze moeten bovenaan wijd, aan de onderkant smal en aan de randen een beetje naar binnen gebogen zijn. Plaats ze na het drogen in de roodgloeiende oven in de gaten die daarvoor gemaakt zijn. Neem het gefritte as-zandmengsel met de lepel en vul alle potten 's avonds. Voeg 's nachts droog hout toe zodat het glas dat door de fusie van het zand en de as ontstaat, volledig smelt. 7. Saffraangeel glas Als je ziet dat het glas in een pot saffraangeel van kleur wordt, verhit het dan nog twee uur en dan krijg je een licht saffraangeel. Bewerk zoveel glas als je nodig hebt. Als je het vijf uur verhit, krijg je een roodachtig saffraangeel. 8. Purper glas Maar als je ziet dat het glas in een pot een tanige kleur krijgt, net als vlees, gebruik dit glas dan voor vleeskleur en verhit de rest, nadat je eruit genomen hebt wat je moet hebben, nog twee uur dan krijg je een licht purper. Als het nog drie uur langer verhit wordt, krijg je een prachtig rood purper.
	17. Het maken van ramen Als je glas-in-loodramen wil maken, maak dan eerst een gladde platte houten tafel, die zo lang en breed is dat je er twee delen van een raam tegelijk op kan maken. Neem een stuk krijt, schraap met een mes het krijt over de tafel, sprenkel er water op en wrijf het met een doek in het hout. Neem, als het opgedroogd is, de maten te weten de lengte en breedte van een deel van een venster en teken het op de tafel met lineaal en een passer met loden of tinnen punt. (...) Teken daarna zoveel figuren als je wil, eerst met een loden of tinnen stift daarna met rood of zwart pigment, teken alle lijnen zorgvuldig want als het glas beschilderd is moetje alle schaduwen en lichte partijen in elkaar passen volgens de tekening. Leg daarna de verschillende stukken voor de kleding op hun plaats en geef de kleur van elk deel een merkteken (...) Neem hierna een loden pot en doe er met water vermengd krijt in. Maak twee of drie penselen van haar van de staart van een marter, een das, een eekhoorn of een kat of van de manen van een ezel. Neem nu een stuk glas naar keuze dat aan alle kanten groter is dan de plaats waar het moet komen en leg het op zijn plaats. Je ziet nu de tekening op de tafel door het glas. Teken nu de omtrek over met krijt. Als het glas zo ondoorzichtig is dat je de tekening er niet doorheen kunt zien, neem dan een stuk helder glas en teken daarop. Leg zodra het krijt droog is het ondoorzichtige glas op het witte glas en houd ze tegen het licht. Trek het dan over op het ondoorzichtige glas.
18. Glas snijden Verwarm in de haard een snij-ijzer dat een breed uiteinde heeft. Als het brede deel roodgloeiend is, zet je het op het glas dat je wil snijden, er ontstaat direct het begin van een barst. Als het glas hard is en niet meteen barst, moet het met wat speeksel aan je vinger bevochtigd worden op de plaats waar het snij-ijzer gebruikt is. Het barst onmiddellijk. Trek het nu over de lijn die je wil snijden en de barst zal het ijzer volgen. 19. Het pigment waarmee glas beschilderd wordt Neem koper dat dun gehamerd is en brand het in een een kleine ijzeren pan tot het poeder geworden is. Neem vervolgens stukjes groen glas en Byzantijns blauw glas en maal die afzonderlijk tussen twee porfieren stenen. Meng deze drie door elkaar in gelijke hoeveelheden. Wrijf ze dan op dezelfde steen zorgvuldig met wijn of urine, doe ze in een ijzeren of loden pot en beschilder het glas zorgvuldig volgens de tekening op de tafel. Als je letters op het glas wil maken, bedek dan de delen helemaal met dit pigment en schrijf de letters met de punt van de steel van het penseel.