De (atelier)praktijk
Leren en doen

De middeleeuwse beeldhouwpraktijk

Het leven van de steenhouwers speelde zich af in de bouwloods of in de onmiddellijke nabijheid daarvan. 's Morgens gingen zij er hun gereedschap halen, op etenstijd gebruikten zij er hun maaltijd en in tijden van grote hitte deden zij er hun middagdutje. Op iedere bouw waren een of meer van deze loodsen in gebruik. In boekverluchtingen zien wij ze afgebeeld aan de voet van de steigers. Niet alleen boden de loodsen de arbeiders de gelegenheid tot eten of uitrusten, maar ook stelden zij de steenhouwers in staat bij slecht weer door te werken. De loodsen waren trouwens in het algemeen zeer belangrijk, vooral 's winters. (...) Behalve een plaats om te werken en te rusten, werden de loodsen tegelijkertijd een plaats waar men van gedachten kon wisselen. (...) De Latijnse termen, waarmee men in de middeleeuwen de arbeiders aanduidt die steen bewerken, maken in het algemeen geen scherp onderscheid tussen degenen die eenvoudige steenblokken hakken en degenen die de kruisgewelven, de roosvensters en de monumentale beelden in de portalen hakken.

De beeldhouwers gaan op in de massa der steenhouwers. Ons lijkt dit natuurlijk nogal vreemd, want wij hebben geleerd, dat er een enorm verschil bestaat tussen een uitgesproken mechanisch karwei, zoals bijvoorbeeld steenblokken bikken, en het beeldhouwen van de prachtige beelden aan de kathedralen. De waarheid is dat er tussen werk en meesterwerk weliswaar een gradueel maar geen wezenlijk verschil bestaat. De opvatting dat er een onoverbrugbare kloof gaapt tussen de werkman en de kunstenaar (in de moderne betekenis van het woord), komt in feite pas op met de Renaissance en wordt dan onder woorden gebracht door intellectuelen, die zich vermeten van buitenaf een soort handenarbeid die hun volkomen vreemd is, te beoordelen, te klasseren en in een rangorde onder te brengen. Door beeldhouwer te worden heeft de steenhouwer toegang gekregen tot de wereld van de geest; hij heeft de theologen benaderd en zich door de omgang met hen ontwikkeld; hij kreeg de schitterende kans in de kostbare handschriften van de abdijen te bladeren. Hij heeft leren kijken, zien en denken.

Zijn intellectuele gezichtsveld heeft zich verruimd, zodat hij niet alleen in de stof maar ook in de geest aan zijn beeldhouwwerk deel kon hebben. Dank zij de miniaturen in de handschriften die hij in andere bibliotheken doorbladerde en bewonderde, kon de beeldhouwer in alle bescheidenheid kleine variaties voorstellen op de thema's, die zijn geestelijke opdrachtgevers hem lieten uitwerken. Omdat de theoloog en de beeld-houwer in dezelfde geest werkten, kon de beeldhouwer zich als een vrij man beschouwen, want bij deze samenwerking lag op hem generlei dwang. Wel moet men stellen dat de middeleeuwse beeldhouwer in tegenstelling tot de hedendaagse kunstenaar geen individualist was, dat hij niet opkomt voor de rechten van een persoonlijke bezieling. Toch heeft een gerechtvaardigde trots de zielen van deze arbeiders van eenvoudige komaf, wat de beeldhouwers toch zijn, in beroering gebracht en zij hebben, vooral in de 12de eeuw, niet geaarzeld hun naam in de steen te beitelen. Gislebert heeft het beroemde timpaan van Autun gesigneerd: Gislebertus fecit hoc opus. 1) (...) De beeldhouwers zijn overigens niet de enigen, die hun werken signeren. De metselaar Durand heeft een van de sluitstenen in de kathedraal van Rouen omstreeks 1233 gesigneerd met Durandus me fecit.

1) Gislebert heeft dit werk gemaakt

In de twaalfde en dertiende eeuw was de bouwloods (opus, oeuvre, Bauhutte, bouwloge) een zich ontwikkelende arbeidsgemeenschap van kunstenaars en ambachtslieden die werkten aan het bouwen van een grote kerk, gewoonlijk een kathedraal, onder een artistieke en administratieve leiding die door de opdrachtgevers was ingesteld of goedgekeurd. De functie van werkmeester (magister operis) die de grondstoffen en arbeidskrachten moest leveren, en die van de bouwmeester (magister lapidum) die verantwoordelijk was voor de artistieke samenwerking, de werkverdeling en de harmonie van de afzonderlijke prestaties, zullen weliswaar vaak in één en dezelfde persoon verenigd zijn geweest, maar toch was het toewijzen van deze taken aan afzonderlijke personen regel. (...) Een deel van de werklieden behoorde tot het vaste personeel van de loge en bleef de bouwmeester ook na de voleinding van een bouwwerk trouw, een ander deel kwam en ging midden onder het werk. (...) De bouw van een gotische kathedraal was een veel langduriger en ingewikkelder onderneming dan de bouw van een Romaanse kerk. Aan een kathedraal werkte een grotere verscheidenheid van werklieden en, zoals reeds gezegd, de uitvoering van het werk vereiste een langere tijdsduur.

Een leerling die zich wilde bekwamen in het schildersvak meldde zich aan bij een meester die hem tegen vergoeding de technische kant van het schilderen bijbracht. Dat was toen een zeer bewerkelijke kant: niet alleen werd het doek of paneel waarop men schilderde, in de werkplaats geprepareerd, ook de verf moest eigenhandig worden gemaakt: de droge kleurstoffen werden met olie tot verf vermengd. Dit was de taak van de leerling, die in het begin slechts als hulpje fungeerde. Hij wreef de verf en bracht deze aan op het palet, zodat zijn meester steeds over een vers palet kon beschikken. Naast de technische aspecten, kreeg de leerling ook onderricht in tekenen, waarbij het accent lag op het tekenen van het menselijk lichaam. Stapsgewijs werd dit aangeleerd, beginnend met de kleinste lichaamsonderdelen, zoals ogen, neuzen, handen en voeten. Hiervoor werden tekenboeken gebruikt. Daarna ging de leerling over tot het kopiëren van prenten en schilderijen en,als hij dit onder de knie had, tot het tekenen naar gipsen afgietsels van antieke beelden. Het schilderen van een poserend model behoorde tot het werkterrein van de gevorderde gezel.

afbeelding 1

afbeelding 2

(bij afbeelding 2) Ook bij deze ateliervoorstelling gaat het niet om een realistische 16de-eeuwse werkplaats. Weergegeven zijn de verschillende fasen van de productie van gravures. Aan de lange werkbank in het midden wordt de koperen plaat waarin de voorstelling is gegraveerd, ingeinkt met een dot katoen en op een bak met gloeiende kooltjes verwarmd, zodat de inkt vloeibaar wordt en gemakkelijk in de groeven loopt. Daarna wordt de plaat samen met een vel papier onder een pers gelegd om er afdrukken van te maken. Deze afdrukken, de prenten, worden aan 'waslijnen' te drogen gehangen. Ook in het andere atelier van de graveur zien we jonge leerlingen die zich oefenen in het tekenen. De meester-graveur zit, met plaat en burijn in de handen, aan zijn werktafel en bekijkt het werk dat de jongens hem voorhouden.

afbeelding 3