 |
Schepen,
die brandend wegzinken in zee en rokende, zwartgeblakerde wrakken die
stuurloos ronddrijven
Het Zeestuk 1 |
| Hendrick Vroom
was de eerste kunstenaar die zich specialiseerde in het zeestuk. Dit
nieuwe onderwerp in de schilderkunst ontstond ongeveer tegelijk met de
ontwikkeling van de Noordelijke Nederlanden tot een onafhankelijke
zeemacht, een van de belangrijkste gebeurtenissen in de geschiedenis van
de zeventiende eeuw. Hollandse, Friese en
Zeeuwse kooplieden mengden zich overal in de eeuwenoude Aziatische
zeehandel en verkochten de meegenomen waar met driedubbele winst door
aan de rest van Europa. De Verenigde Oostindische Compagnie werd de
machtigste onderneming ter wereld. Men streefde vanaf het begin naar een
handelsmonopolie voor de kostbare Indische producten, maar vond daarin
Engelse, Spaanse en Portugese concurrenten tegenover zich. De koopvaart
ging dan ook gepaard met voortdurende schermutselingen, strafexpedities
en complete oorlogen.
Willem van de Velde de Jonge Engels schip in gevecht met barbarijse schepen. 1680 |
|
| De tactiek van het gevecht ter zee bestond voornamelijk uit het aan boord leggen van de vijand en tot de tanden gewapend overspringen op zijn schepen. Tijdens de aanval waaide op de campagne de rode 'bloedvlag'. Het binnenhalen van buit was dikwijls een belangrijke drijfveer, de kaperij werd officieel aangemoedigd en liep soms behoorlijk uit de hand. Op talloze schilderijen zijn episodes weergegeven uit zulke vijandelijkheden te water. De zeeslagen bij Duins, Ter Heide en Livorno werden bijvoorbeeld door Willem van de Velde de Oude (1611-1693) afgebeeld met schepen die brandend wegzinken in zee en rokende, zwartgeblakerde wrakken die stuurloos ronddrijven. Mensen klauteren langs touwen omlaag, springen in het water, proberen naar overvolle sloepen te zwemmen, klampen zich vast aan gebroken masten. Een kleine monnik houdt een kruis omhoog naar een andere drenkeling waarvan alleen het hoofd boven water uitsteekt. | |
| Veel schilders kenden het leven op zee zelf heel goed. Zo heeft Hendrick Vroom als jonge man rusteloos langs de kusten van Europa gezworven. Zijn biograaf Karel van Mander schrijft hoe de schilder tijdens een nachtelijke storm bij de Spaanse kust ternauwernood in de razende golven weg kon komen terwijl het schip achter hem in stukken sloeg. Van Ludolf Backhuysen (1631- 1708) wordt verteld dat hij zich eens bij storm een eind op zee heeft laten brengen om zo de verandering van lucht en water en de branding bij het strand goed te kunnen waarnemen. Willem van de Velde de Oude voer zelfs als officiële scheepstekenaar mee met de oorlogsvloot. Al deze schilders hebben ongetwijfeld eigen observaties verwerkt in hun zeestukken. Zij wisten uit ervaring hoe de rode gloed van saluutschoten weerspiegelde in het donkere water en de wind plotseling hoog in de zeilen sloeg bij opkomend noodweer. De schepen zelf konden natuurlijk ook worden bestudeerd terwijl ze aan de wal lagen. De nauwgezette manier waarop een grote verscheidenheid aan scheepstypen is weergegeven maakt de schilderijen buitengewoon waardevol voor onze kennis van de toenmalige scheepvaart. | |
|
Hendrik Vroom: Aankomst van Frederik V te Vlissingen 1623 |
|
|
Geen objectieve werkelijkheid |
|
| Toch laten deze
stukken ondanks de vele realistische details geen objectieve
werkelijkheid zien. Zelfs in de hevigste zeeslag zien we geen bloed
vloeien en nooit wordt er een nederlaag geleden. Dikwijls is het drama
van de oorlog slechts indirect weergegeven: kogelgaten in de zeilen,
schepen die half schuilgaan achter donkere rookwolken, of een klein
stukje mast dat op een strategische plaats in de voorgrond nog net boven
water uitsteekt. In De Slag op de Zuiderzee van Jan Blanckerhoff
(1628- 1669) zijn veel kleine bootjes te zien waarop gewapende mensen in
gevecht gewikkeld zijn zonder dat er doden of gewonden vallen. Zij zijn
niet meer dan een voorspel tot de
spectaculaire aanval op het Spaanse vlaggenschip in het centrum van het
schilderij, letterlijk en figuurlijk het hoogtepunt van de compositie.
Dit glorieuze moment is het eigenlijke onderwerp van het grote doek. In
vergelijkbare voorstellingen is soms het wapen van beroemde bevelhebbers
prominent te zien in de versiering van de spiegel aan de achterzijde van
hun schip.
In de zeventiende eeuw probeerden veel Europese schilders dramatische gebeurtenissen zo weer te geven dat het lijkt alsof ze zich direct voor onze ogen voltrekken. Een van de grote meesters in deze kunst was Willem van de Velde de Jonge, de zoon van Willem van de Velde de Oude. Niemand kon het schot van een kanon zo schilderen als hij. Tegen de donkere rook uit geschutspoorten steken zeilen licht af terwijl ze omhoog golven en de ra's waar ze aan hangen schuin tegen elkaar in bewegen: alles lijkt na te schudden van de dreun. In een klein schilderij met de titel Het kanonschot is de felle knal bijna hoorbaar boven een roerloos wateroppervlak, waarop verder weg een stil schip met neergehaalde zeilen is te zien. De diepe rust waarin de hele omgeving zichtbaar verzonken is geeft het geschilderde schot een oorverdovende aanblik. De Noordelijke Nederlanden werden in de Gouden Eeuw de rijkste staat van Europa. Hoewel de oorlog tegen Spanje officieel tachtig jaar duurde (1568-1648) was de strijd in feite al voor het jaar 1600 beslecht. De daden die de jonge natie groot hadden gemaakt werden vaak pas vele jaren later afgebeeld op schilderijen. Daarbij ging het minder om historische juistheid dan om de verbeelding van eigen roem en heldenmoed. Toen het leven van de Republiek aan het einde van de eeuw gezapiger werd verdween het verre avontuur op zee langzamerhand ook uit de kunst. Samenstelling bronmateriaal ten behoeve van het nieuwe vak ckv-2 voor havo en vwo in het profiel C&M.. Meewerken aan deze site? Opsturen via e-mail is voldoende. Geraadpleegde Literatuur: De gloed van kanonvuur op het water. Vitrine dec 1996 Is er zonder uw toestemming en zonder bronvermelding gebruik gemaakt van uw teksten? Onze verontschuldigingen hierover. Laat het ons weten en wij geven een juiste bronvermelding of halen het materiaal van internet. Een financiele vergoeding kunnen wij niet geven.
|
|
