ALEXANDER COZENS   (1717-1786)

In zijn merkwaardige boek A New Method of Assisting the lnvention in Drawing Original Compositions of landscape (Een Nieuwe Hulpmethode voor de Fantasie bij het tekenen van Originele landschapcomposities) staat Cozens een methode voor die hij de 'vlekken-methode' noemt; hij gebruikt willekeurige vlekken waarmee hij de reikhalzende amateur verschillende landschapsoorten suggereert. Men heeft indertijd hartelijk om deze methode moeten lachen.  

Het voorwoord van Cozens legt psychologisch begrip aan de dag voor wat er bij het bedenken van vormen komt kijken. Zijn methode is een opzettelijke uitdaging aan het adres van het traditionele kunstonderricht. Voor Cozens was het vlekken maken een methode om aan onderwerpen voor zijn landschappen te komen. Zijn leerlingen moesten uit de vlekken ideeën opdoen voor het schilderen van een landschap, zodat ze er ook details van een landschap in zien.

Maar misschien stellen we de zaak toch al te eenvoudig voor als we zeggen dat Cozens zijn leerlingen erin oefende landschappen in zijn vlekken te zien. Wat ze zagen en zien wilden waren landschap-schilderijen. Het waren mannen en vrouwen van de 18de eeuw, grootgebracht in een omgeving die de schetsen van Claude Lorrain bewonderde. Uit deze schetsen destilleerden ze hun schilderkunstige normen en idealen, en deze idealen wilden ze nastreven. Men wilde de vormentaal van Claude Lorrain in de inktviekken projecteren, en men verlangde eerder combinaties van en variaties op zijn vocabulaire dan een geheel nieuw idioom.

'Kijk naar een muur die vol vochtplekken zit, of naar stenen die onregelmatig van kleur zijn. Indien ge een achtergrond zoekt, zult ge hierin goddelijke landschappen zien, bezaaid met bergen, bouwvallen, rotsen, bossen, grote vlakten, heuvels en valleien in grote verscheidenheid; dan weer ziet ge er hele veldslagen in en vreemde figuren in hevige actie, gelaatsuitdrukkingen en kleren en een oneindigheid van dingen waarvan ge de volledige en eigen vorm zult kunnen herkennen. Bij deze muren doet zich hetzelfde als bij klokken voor: in hun kleppen zult ge alle mogelijke woorden horen.'

Er zijn andere, nog belangwekkender passages, waarin Leonardo het heeft over de macht van de 'troebele vorm', een wolk, modderachtig water, om de geest tot nieuwe fantasieën te prikkelen. Hij gaat zelfs zo ver dat hij de schilder aanraadt de traditionele, pietluttige tekenmethode te schuwen, omdat een snelle en rommelige schets de schilder op haar beurt op nieuwe ideeën kan brengen.

Leonardo heeft zijn leerlingen onverdroten deze les ingehamerd. In zijn Trattato klinkt een fascinerende weerklank van een gesprek dat hij eens met Botticelli gevoerd moet hebben over de opvatting dat de schilder universeel moet zijn en de structuur van alle dingen moet kennen die hij voor een schilderij nodig kan hebben. 'Onze Botticelli' had staande gehouden dat zo'n studie onnodig was,'omdat men al een fraai landschap ziet in de vlek die een spons vol verf die men tegen de muur smijt achterlaat!' Ge kunt weliswaar in zo'n vlek alles zien 'wat ge er maar in wenstte zoeken', zegt Leonardo. Maar al brengen deze vlekken de fantasie op gang, ze leren u niet hoe ge een detail moet uitwerken. 'En deze schilder,' besluit Leonardo,'heeft de erbarmelijkste landschappen gemaakt.' 

In dit ateliergesprek uit de Renaissance klinken verschillende herinneringen door die de moeite van het ophalen kunnen lonen. Het verhaal over de spons vol verf die ergens tegenaan wordt gesmeten is afkomstig van Plinius, die zeer veel waarde hecht aan de rol van het toeval bij de artistieke verbeelding; een schilder deed vergeefs moeite om een schuimbekkende hond af te beelden, tot hij in zijn wanhoop een spons naar zijn paneel wierp en ziedaar, het gewenste effect was verkregen.

Is er zonder uw toestemming en zonder bronvermelding gebruik gemaakt van uw teksten, afbeeldingen ed? Onze verontschuldigingen hierover. Laat het ons weten en wij geven een juiste bronvermelding of halen het materiaal van internet. Een financiele vergoeding kunnen wij helaas niet geven. In plaats hiervan geven we onder aan de pagina ruimte voor een eigen invulling of verwijzing naar internetpagina's.

23-12-2005