Het bioscoop gevaar!
Georges Méliès was geen uitvinder, laat staan een wetenschapper - hij was een illusionist, werkzaam in de onderste regionen van het theater tussen goochelaars, jongleurs, boeienkoningen en overige kermisklanten: een entertainer, een amuseur, een kunstenmaker. Maar hij was een van de eersten die begreep welke ongekende toepassingsmogelijkheden in het wonder van de cinematografie verscholen lagen - niet voor het vastleggen van, maar juist voor de vlucht uit de werkelijkheid. Bijna letterlijk met kunst- en vliegwerk bracht hij in donkere tenten en rokerige zaaltjes, voor een publiek van betrekkelijke armoedzaaiers dat de weelde van een uitgaansleven nooit had gekend, een volstrekt nieuwe verbeelding aan de macht.

Daarmee trad de nieuwe techniek buiten het domein van de technische uitvinding en werd zij ingelijfd door het amusement.

De Lumières vonden een apparaat uit, Méliès ontdekte de film.
En alles wat zich in de film ontwikkelde - van productie en distributie tot én met de eigen taal en tekens waarmee hij zich verstaanbaar leerde maken voor een internationaal miljoenenpubliek - onttrok zich aan de wetten, de normen, de opvattingen en zeker de 'heiligheden' van de gevestigde kunsten. Film was geen toneel, geen beeldende kunst, geen literatuur, geen muziek, zelfs geen variété, geen revue of tingeltangel, het was van alles wat.

Film was het begin van de cultuur-industriële revolutie die in de twintigste eeuw de definitieve breuk met een oude, traditionele elite veroorzaakte, en de overzichtelijke tweedeling van 'hoog' en 'laag', 'beschaafd' en 'minder beschaafd', 'kunst' en 'vermaak' allengs te niet deed.

De wisselwerking tussen de twee is er steeds geweest. Op de zorg van de laatsten - het begrip 'bioscoopgevaar' was al vroeg gemunt - reageerden de exploitanten met (advertentie) campagnes waarin hun waren bovenal als artistieke waren werden aangeprezen. Het imago van de straat, de kermis en ongure, letterlijk duistere vertoningsplekken moest zo snel mogelijk worden uitgewist.

Vandaar al tamelijk vroeg in de jaren tien de bouw van afzonderlijke theaters (liefst met sjieke, vaak aan de Griekse mythologie ontleende namen) waarin de voorstellingen zich ook voltrokken volgens een geijkt protocol: allemaal goedkoper en misschien een tikkeltje wufter dan in een schouwburg, maar verder geheel zoals het in de hogere kunst hoorde, dus een zaal met een podium, een toneeldoek, een pauze en als het even kon ook een foyer.

'een verschuiving van welstand naar steeds minder ontwikkelde lagen der maatschappij, die nog in 't geheel niet rijp zijn voor iets beters'.

de Amsterdamse wethouder Boekman in zijn dissertatie over "Overheid en kunst"  (Over film en radio)

'Beide uitvindingen bevatten zeker mogelijkheden, die haar tot kunst kunnen doen behoren. Of zij zich reeds in 't stadium bevindt waarin men haar op één lijn mag stellen met de takken van kunst waarover deze studie handelt, is echter aan twijfel onderhevig.'

Asta theater Den Haag  1930
Boekman moet (1939) gevoeld hebben dat hij met de oude takken van kunst waarvoor hij zo liefdevol overheidssteun bepleitte, tegen een bierkaai vocht: dat hele nieuwe generaties bezig waren, met voorbijgaan van de klassieke literatuur, het klassieke drama en klassieke muziek, een eigen cultureel universum te betreden van film, van televisie, van pop, van video, van clip, van stereotorens en van elektronische snelwegen.

Recht tegenover het Tuschinski theater staat een voormalige bioscoop van een geheel ander karakter. Stond in Tuschinski de "droomwereld van het luxueuze leven" centraal, in de Cineac ging het vooral om de realiteit van het actuele nieuws. De naam Cineac is afgeleid van "cinema" en "actualité". In de Cineac vertoonde het Handelsblad korte doorlopende filmjournaals. De bezoekers konden op elk gewenst moment de bioscoop betreden of verlaten. Het gebouw werd ontworpen door architect J. Duiker, bekend van onder meer het sanatorium Zonnestraal (1927).Het is gebouwd in (1934) de stijl van de Nieuwe Zakelijkheid en uitgevoerd in glas en staal.

Het Amsterdamse Tuschinski kon in dat opzicht als model gelden: een met purperen tapijten bekleed paleis met loges waarin de deftige burgerij zich kon laten zien zonder gestoord te worden door jan-met-de-pet voor wie een schellinkje was ingericht.

De 'gevaren' waren daarmee nog niet bezworen. 'Vooral de snel stijgende populariteit van de bioscoop bij bevolkingsgroepen die voorheen vrijwel "onzichtbaar" waren in het uitgaansleven, zoals kinderen en vrouwen, baarde de schrijvers zorgen. De bioscoop was een nieuwe openbare ruimte waarin de bestaande verhoudingen tussen openbaar en privé, "petten"'en "hoeden", volwassenen en kinderen, mannen en vrouwen, op losse schroeven kwamen te staan.'
De Filmliga:

de poging van een kleine elitaire groep kunstenaars, schrijvers journalisten om van de 'ordinaire' (met name Amerikaanse) film datgene te isoleren dat als 'Tiende Muze' net wel door de artistieke beugel zou kunnen, de absolute, non-figuratieve, avant-garde film, waarin het beste van de dromen van dada, surrealisme en Stijl zou worden verenigd.

Deze beweging, die alsnog de scheiding tussen hoog en laag (of hoed en pet) beoogde, nog heel lang haar stempel gedrukt op de Nederlandse filmk kritiek. Voorbij is de invloed waarschijnlijk nog steeds niet: we hebben tenslotte nog altijd bioscoopcomplexen die op kermis, en fllmhuizen die op schouwburgjes lijken.

Samenstelling bronmateriaal ten behoeve van het nieuwe vak ckv-2 uit het profiel cultuur en maatschappij voor havo en atheneum.  Meewerken aan deze site? Opsturen via e-mail is voldoende. 

Geraadpleegde literatuur oa: Ansje van Beusekom. Kunst en amusement - Reacties op de film als nieuw medium in Nederland, 1895- 1940. (ISBN 9066130172) en Jan Blokker: Als de dag van gisteren in de Volkskrant van 23 maart 2001

Is er zonder uw toestemming en zonder bronvermelding gebruik gemaakt van uw teksten? Onze verontschuldigingen hierover. Laat het ons weten en wij geven een juiste bronvermelding of halen het materiaal van internet. Een financiele vergoeding kunnen wij niet geven

 12/11/2014 update