Vernieuwingen van het ballet in Rusland

Rusland is tot aan de Revolutie in 1917 een absoluut geregeerd land geweest dat bovendien lange tijd weinig contacten met het Westen onderhield. Pas onder tsaar Peter de Grote in de 17e eeuw en later in de 18de eeuw deden Westerse invloeden van zich spreken op het gebied van kunst en wetenschap. Zo was de kunst Frans-Italiaans georiënteerd terwijl handel en wetenschap Nederlandse en Britse invloeden ondervonden. Het centrum van de cultuur lag in St. Petersburg waar sinds tsaar Peter de Grote het keizerlijk hof resideerde. Moskou zou pas ná de revolutie in 1917 de meest vooraanstaande stad worden.

Als enig Europees land kende Rusland tot ver in de 19de eeuw het verschijnsel van de lijfeigenen. Allemaal zaken die in schril contrast stonden tot de sprookjesachtige rijkdom en praal van het tsaristische hof. Tot op de dag van vandaag heerst er een grote tegenstelling tussen een enorm grote en arme bevolking en een bescheiden groep welgestelden. Voor de Revolutie waren dat de adellijke landheren, na de Revolutie de partijbonzen, en na de val van het communisme de zwarthandelaren en de maffia.

Peter de Grote liet net als veel andere Europese vorsten een groot paleis voor zich bouwen. In het begin van de 18e eeuw gaf hij de Franse architect Le Blond (1716-1719) opdracht een zomerpaleis voor hem te ontwerpen met een zomertuin. Peter de Grote kende Le Blond van zijn bezoeken aan het Franse hof van Lodewijk XIV. Het paleis dat Le Blond ontwierp voor de Russische tsaar zou de boeken ingaan als het Peterhof. Het paleis werd gebouwd in Tsarkoye Selo, een plaats in de omgeving van Sint-Peterburg, de door Peter de Grote gestichte stad, die ook de nieuwe hoofdstad van het Russische tsarenrijk zou worden. Erg bijzonder aan het paleis zijn de zeer vele fonteinen die voor en achter het paleis zijn aangelegd en een bijzondere sfeer geven. Ook het Peterhof vertoond veel overeenkomsten met het paleis in Versailles en is gebouwd in dezelfde stijl. De invloed van Lodewijk XIV strekte dus tot in het uiterste oosten van Europa. Catherina de Grote, een latere tsarina van Rusland, liet het paleis vergroten en verder afbouwen. Bovendien zijn er toen ook meer paleizen in Tsarkoye Selo gebouwd. Peter de Grote heeft echter als eerste het initatief genomen om in de buurt van de nieuwe hoofdstad van Rusland een paleis te laten bouwen in Franse stijl.

Er is weinig bekend over de muziek die aan het hof van tsaar Peter de Grote heeft geklonken. Grote Russische componisten uit het begin van de 18e eeuw zijn er niet geweest, zodat de muziek die er ongetwijfeld geklonken zal hebben, afkomstig was uit het buitenland. Waarschijnlijk zal het Franse muziek zijn geweest, temeer omdat we wel zeker weten dat Peter de Grote wat betreft de ontwikkeling van ballet in Rusland (en daarmee natuurlijk ook balletmuziek) een belangrijke rol heeft gespeeld. Zo was hij de oprichter van de voorloper van de zeer beroemde Vaganova Academie, die in 1738 van start ging.

Een belangrijk persoon van deze Vaganova Academie was de Franse balletschrijver Jean-Baptiste Lande. Op deze manier zal Peter waarschijnlijk ook Franse muziek aan zijn hof te horen hebben gekregen. De balletuitvoeringen vonden plaats in het Marinsky Theater in Sint-Petersburg. Tegenwoordig is er het beroemde Kirov-ballet in gehuisvest. Je zou Peter de Grote kunnen beschouwen als de grondlegger van het Russisch ballet. Daaraan kunnen we in ieder geval zien dat ook cultuur aan het hof van Peter de Grote aanwezig was. Catherina de Grote, een tsarina die na Peter de Grote aan de macht kwam, heeft echter nog veel meer betekent voor de cultuur in Rusland en aan het tsaristische hof in het bijzonder.

Korte voorgeschiedenis

Het ballet deed pas in de 18e eeuw zijn intrede bij het Russische hof. In die periode werd het Franse hof zoals dat bestond onder Lodewijk XIV als voorbeeld genomen. Een onderdeel daarvan was amusement in de vorm van balletten. In 1738 werd de Fransman Landé uitgenodigd om een balletgezelschap te formeren. Er was echter nog geen school en er waren geen leerlingen. Landé maakte daarom aanvankelijk gebruik van cadetten van de Keizerlijke Militaire Academie.

De pre-romantische periode werd rond 1800 ingezet met het werk van de choreograaf Charles Didelot. In de Romantiek verbleven tussen 1830 en 1850 vrijwel alle bekende West-Europese choreografen en solisten voor korte of langere tijd in Petersburg: Filippo Taglioni en zijn dochter Maria, Jules Perrot, Carlotta Grisi, Arthur St. Léon etc. Russische ballerina's waren in eigen land een zeldzaamheid. Het is aan het werk van al deze Franse en Italiaanse kunstenaars te danken dat het ballet in Rusland zijn typische stijl heeft gekregen die bestaat uit een combinatie van (Italiaanse) virtuositeit, (Franse) elegantie en (Russische) zangeriger bewegingskwaliteit (cantabile).

Marius, Marie en Lucien Petipa (1812-1910)

Halverwege de 19de eeuw arriveert via Brussel en Den Haag de uit Marseille afkomstige dansersfamilie Petipa in Rusland: Marius Petipa, zijn dochter Marie Petipa en zijn broer Lucien Petipa. Marius, die in Frankrijk onder meer door de beroemde Auguste Vestris was opgeleid, maakte snel carrière.' Hij was in 1847 solist van de Keizerlijke Theaters en werd reeds in 1855 benoemd tot Inspecteur van de Keizerlijke Balletschool. Het was bij de Keizerlijke Balletschool dat onder zijn invloed de basis gelegd werd voor een uniforme en uitgebalanceerde stijl en techniek. In 1869 volgde dan tenslotte zijn benoeming als hoofdchoreograaf. Deze hoge positie zou hij tot 1903 behouden.

Petipa maakte enkele honderden balletten, divertissementen en gelegenheidsstukken. Het betrof zowel nieuwe versies van reeds bestaande werken als volledig nieuwe balletten. Zijn werk munt uit door helderheid van lijn, zuiverheid van techniek en groot gevoel voor ruimtelijke effecten. Zijn onderwerpen putte hij zowel uit (Russische) sprookjes als uit verhalen en legenden die zich in exotische landen afspelen (India, Egypte, Spanje). Zijn grote kwaliteiten als choreograaf kwamen het sterkst naar voren in de divertissementen (bals, dorpsfeesten) waarbij het verhaal als zodanig geen rol meer speelde en het accent kwam te liggen op de dans en de dansers. Hij is daarmee een voorloper van de latere abstracte muziek- en symfonische balletten van bijvoorbeeld Balanchine en Massine.

Don Quixote

Werken, die onder zijn leiding tot stand kwamen:The Sleeping Beauty, Don Quixote, La Bayadere, Zoraya, Cinderella, Swan Lake, Raymonda, Harliquinade

Als groot diplomaat en tacticus wist hij gedurende zijn hele carrière alle intriges en valkuilen van het tsaristische hof te ontwijken. Zijn positie was onaantastbaar. Hij duidde echter geen concurrentie naast zich waardoor zijn getalenteerde assistent Lev Ivanov nooit de erkenning heeft gekregen die hij verdiende. Zo is het bijvoorbeeld bekend dat de beroemde 'Witte' 7e en 4e akte van Het Zwanenmeer in werkelijkheid niet door Petipa maar door Ivanov zijn vervaardigd. Deze aktes dragen een heel bijzonder lyrisch symfonisch karakter dat in hoge mate heeft bijgedragen tot het uiteindelijke succes van dit ballet. Naast deze bijdrage aan Het Zwanenmeer heeft Ivanov ook aan andere balletten meegewerkt. In welke mate is echter niet altijd even duidelijk. De Notenkraker wordt voor een groot deel ook aan hem toegeschreven.

Petipa werkte aanvankelijk samen met componisten die tevens dirigent van het orkest van het Keizerlijke Maryinski Theater waren.- o.a. Ludivig Minkus (1827-1890) en Riccardo Drigo (1846-1930). Hun nu zo bekende balletmuziek pretendeerde echter niet meer te zijn dan gebruiksmuziek. De composities moesten dan ook helemaal aan de eisen van de choreograaf voldoen. De choreograaf gaf schriftelijk op hoeveel maten muziek er nodig waren, welk karakter de muziek moest hebben en soms werden zelfs de instrumenten voorgeschreven, bijv: 132 maten pizzicato uitmondend in een arpeggio, overgaand in een vioolsolo'.

Deze situatie veranderde nadat Petipa kennis had gemaakt met het werk van Tsjaikovski. Van diens hand kwamen composities die behalve als theaterwerk ook grote kwaliteiten als zelfstandige muziekwerken in zich droegen. Bovendien wist Tsjaikovski ook in zijn balletcomposities een typisch Russisch element van smart, melancholie en verlangen over te brengen. Direct na de eeuwwisseling echter verloor Petipa snel aanzien. Andere jonge choreografen stonden klaar om hun kunnen te tonen. In 1903 werd hij zonder pardon aan de kant gezet. De verdienste van Petipa voor het Russische ballet en daarmee voor de gehele huidige danswereld is echter onmetelijk groot.

De doorbraak van Russische solisten

Hoewel de Keizerlijke Balletschool al in de 19de eeuw grote faam oogstte, bleven Russische solisten een ongewoon verschijnsel. De adel kon zich maar moeilijk voorstellen dat de 'domme en ongeletterde' gewone Russen tot hoge artistieke prestaties in staat zouden zijn. Verschillende buitenlandse balletmeesters die de grote mogelijkheden van de Russische dansers wel degelijk inzagen, kwamen regelmatig in botsing met deze bekrompen en conservatieve houding. Echte grote Russische solisten verschenen daarom pas aan het eind van de 19de eeuw. Maar ook zij bleven concurrentie ondervinden van de buitenlanders zoals de virtuose Italiaanse ballerina's Carlona Zambelli, Virginia Zucchi en vooral Pierina Legnani. Bij het uitbreken van de revolutie in 1917 vestigden verschillende van deze sterballerina's zich in Parijs waar zij soms tot op zeer hoge leeftijd les gaven.

Veel van deze jonge dansers zouden zich na hun afstuderen aansluiten bij de Ballets Russes van Serge Diaghiley (Anna Pavlova, Vaslay Nijinski).

Samenstelling bronmateriaal ten behoeve van het nieuwe vak ckv-2 uit het profieldeel C&M voor havo en atheneum. Meewerken aan deze site? Opsturen via e-mail is voldoende. Is er zonder uw toestemming en zonder bronvermelding gebruik gemaakt van uw teksten? Onze verontschuldigingen hierover. Laat het ons weten en wij geven een juiste bronvermelding of halen het materiaal van internet. Een financiele vergoeding kunnen wij helaas niet geven.

12/11/2014 last update digischool