A la recherche du temps perdu

(Op zoek naar de verloren tijd)

Marcel Proust
(Auteuil 1871 - Parijs 1922)

Marcel Proust was de zoon van een bekende hoogleraar in de medicijnen. Zijn moeder stamde uit een rijke joodse familie. Na een mislukte rechtenstudie aan de Sorbonne volgde hij colleges filosofie. 

In 1896 publiceerde hij korte prozateksten over diverse onderwerpen. Een autobiografische roman in drie delen vond Proust ongeschikt voor publicatie; het boek verscheen pas in 1952. Van groot belang voor de ontwikkeling van zijn gevoelige stijl waren zijn vertalingen van de Engelse symbolist John Ruskin (La bible d'Amiens (1904) 

Na de dood van zijn ouders (vader in 1905, moeder in 1906) verergerde de astma-aanvallen, waaraan hij al sinds zijn jeugd leed, zozeer dat hij zich uit het mondaine leven terugtrok in zijn studeerkamer en begon aan zijn grote werk A la recherche du temps perdu, dat vijftien delen zou beslaan, die overigens niet in chronologische volgorde werden gepubliceerd. Behalve een verbeelde autobiografie, waarin talloze omringende figuren uit zijn persoonlijke leven getransformeerd en verdicht worden, is Prousts werk ook een tableau van verschillende sociale klassen, waartussen het verschil gaandeweg steeds kleiner wordt; liefdeskwellingen, eenzaamheid en tekortkomingen geldt voor iedereen in even sterke mate. Rond het hoofdpersonage van Marcel, het alter ego van de auteur, verschijnt een maatschappij in een proces van ontbinding; alleen de kunst slaagt erin daarvan iets te bestendigen. Vooral in het laatste, essayistische deel, Le temps retrouvé (1927), is zijn auteurschap een belangrijk thema.

Op zoek naar de verloren tijd is het verhaal van de initiatie van een jongeman, Marcel, in de wereld van de liefde, de aristocratie en de kunst. Maar tegelijk ook het verhaal van een ontgoocheling: de inwijding in de wereld van de liefde en de passie wordt een les in jaloezie, manipulatie en perversie; en de hoogste sociale kringen worden gaandeweg ontmaskerd als hypocriet, onverschillig en immoreel. Het is alleen de kunst die niet ontluistert. 'Op zoek naar de verloren tijd' is het verhaal van een artistieke roeping: na heel wat amoureuze perikelen en avonturen in de mondaine kringen, ontdekt Marcel zijn eigenlijke opdracht als schrijver.

De kant van Swann (Du côté de chez Swann) vertelt het verhaal van Marcels kinderjaren, zijn jeugd en zijn adolescentie. Via de herinnering van Marcel maken we kennis met de drie vrouwen van zijn jeugd: zijn moeder, zijn jeugdvriendinnetje Gilberte en haar moeder, de mooie mysterieuze Odette Swann. In contrast met Marcels prille liefde voor hen, staat de volwassen liefdesgeschiedenis van Swann en Odette die elkaar ontmoeten bij de salon van Madame Verdurin: een verliefdheid die omslaat in jaloezie en eindigt in grote onverschilligheid.

De kant van Albertine gaat over de volwassen liefde tussen Marcel en Albertine, het meisje dat hij voor het eerst zag in een groep van jonge meisjes op het strand van Balbec. Aanvankelijk wordt hij verliefd op allemaal, maar later concentreert zijn liefde zich op één van hen: Albertine. Marcels liefde voor Albertine kenmerkt zich door jaloezie, leugens en diep wantrouwen. Net als Swann wordt hij gekweld door de gedachte dat zijn geliefde lesbische relaties zou kunnen hebben. Wanneer Albertine bij hem gaat wonen, takelt hun liefde verder af: jaloezie, wederzijds wantrouwen en pervers voyeurisme maken iedere relatie tussen Marcel en Albertine uiteindelijk onmogelijk. 

In De kant van Charlus  treedt Marcel binnen in de hoogste kringen van de Parijse aristocratie. Proust heeft in zijn roman een aantal onvergetelijke personages gecreëerd. De homoseksuele aristocraat Baron de Charlus is ongetwijfeld één van de meest raadselachtige onder hen. De kant van Charlus is opgebouwd vanuit zijn perspectief.

In de figuur van baron de Charlus heeft Proust het meest extreem de grandeur en de decadentie van de 19e-eeuwse Franse aristocratie beschreven. Charlus is een complexe figuur omdat Proust in hem voor een deel zichzelf afbeeldt en bekritiseert. In het boekdeel Sodom en Gomorra - dat zich toespitst op het universum van de baron - ontwikkelt Proust een theorie over de homoseksualiteit. Hoewel het een publiek geheim was dat Proust homoseksueel was, weigerde hij daar voor uit te komen. Aan de hand van Charlus daalt Proust letterlijk af in de krochten van het sadomasochisme. Verfijning en vulgariteit, vernuft en obsceniteit, mannelijkheid en vrouwelijkheid, grootsheid en verval: Baron de Charlus leeft voortdurend in die twee werelden. In hem tonen zich al de ambiguïteiten en paradoxen van een aristocratische klasse die zichzelf heeft overleefd.

In de schaduw van de bloeiende meisjes

Stéphane Heuet heeft de romancyclus op schitterende wijze tot beeldverhaal verwerkt. De sfeervolle tekeningen brengen dit klassieke verhaal opnieuw tot leven. Ze voeren de lezer mee naar het negentiende-eeuwse Frankrijk en geven een vernieuwde en verrassende kijk op het levenswerk van Marcel Proust.

Deze reeks beeldverhalen zal uiteindelijk 12 delen beslaan.

In dit deel (In de schaduw van de bloeiende meisjes) wordt de opgroeiende Marcel voor het eerst geconfronteerd met de hardere kanten van het leven als hij met zijn grootmoeder naar het kustplaatsje Balbec gaat. Hij krijgt speciale en verstikkende aandacht van zijn familie vanwege zijn zwakke gezondheid. Marcel begint ook zijn eerste kritische en afstandelijke analyses van de mensen om hem heen te maken.

Uit deel 1 van "In de schduw vn de bloeiende meisjes"

Leesfragment uit deel 2 

De Eerste Wereldoorlog verhinderde dat de overige delen konden worden uitgegeven, en dat gaf Proust de gelegenheid om zijn tekst aanzienlijk uit te breiden. Aanvankelijk beraamd op zo'n vijftienhonderd bladzijden, zou de Recherche toen in 1927 het laatste deel verscheen in totaal meer dan het dubbele hiervan bedragen. De persoon van de schrijver had tegen die tijd al bijna iets legendarisch gekregen. Hij belichaamde een wereld die niet meer bestond en de rijkdom en het snobisme die men hem - overigens volkomen terecht - toeschreef en die men hem vóór de oorlog nog had kwalijk genomen, begonnen nu in zijn voordeel te werken. Prousts excentriciteit werd interessant gevonden en maakte indruk. Zo had hij de gewoonte uitsluitend 's avonds en 's nachts te leven. Hij begaf zich dan in de uitgaanswereld of schreef in zijn beroemde met kurk beklede kamer aan zijn boek, rechtop in bed gezeten, ondertussen gekweld door de astma waaraan hij in 1922 zou overlijden. 

A la recherche du temps perdu is niet een autobiografie in de letterlijke zin van het woord. Proust heeft weliswaar ruimschoots geput uit zijn eigen herinneringen, maar veel daarvan is in de tekst veranderd, omgebogen en samengevoegd tot iets nieuws. En dat niet alleen vanwege zijn homoseksualiteit die voor het publiek verborgen moest blijven; hij schreef geen realistische roman, maar probeerde juist een ongrijpbare essentie die zich in en achter de werkelijkheid bevindt op papier zichtbaar te maken. Toch heeft men altijd vlijtig zijn best gedaan om personages en locaties in de werkelijkheid terug te vinden. Wat betreft de locaties heeft vooral llliers, een plaatsje ten zuiden van Chartres, zich mogen verheugen in een grote belangstelling, aangezien het model had gestaan voor Combray. Vele jaren na Prousts dood werd het zelfs officieel herdoopt in 'Illiers-Combray', als om te bewijzen dat bij Proust de literatuur inderdaad werkelijker is dan de werkelijkheid.

De kant van Swann

De kant van Albertine

In de jaren 60 raakten ook heel wat filmmakers in zijn ban en de grootste Europese filmproducers waagden zich aan een verfilming. 

• Er bestaan drie nooit gerealiseerde filmscenario’s van La Recherche: Progetto Proust van de grote Italiaanse schrijver Ennio Flaiano, geschreven voor de Franse cineast René Clément, Alla Ricerca del tempo perduto door Suso Cecchi D’Amico (scenarioschrijver van Il guattapardo) geschreven voor Visconti, die zich zijn hele leven liet obsederen door La Recherche van Proust en The Proust Screenplay van de Brit Harold Pinter op vraag van Joseph Losey. Drie films die enkel op papier bestaan. 

• In de jaren ’80 zetten de Duitser Volker Schlöndorff (Un amour de Swann - op een scenario van Peter Brook en Jean-Claude Carrière) en ook Percy Aldlon (Celeste) de grote stap. 

• Dan was het weer twintig jaar alvorens Proust nogmaals op het witte doek te zien was, met Le temps retrouvé van Raoul Ruiz en La Captive van Chantal Akerman.

In het begin van Ruiz' Le temps retrouvé ligt de schrijver in bed en bekijkt hij met een loep een aantal oude foto's terwijl hij de namen opsomt van degenen die erop staan afgebeeld. Het zijn namen die je bekend voorkomen, al heb je Prousts romans nooit aangeraakt: Odette, Swann, Barones de Guermantes, Albertine, Gilberte. Handig, zo'n voorstelronde, maar Ruiz trekt zijn helpende hand direct weer terug, en dan is het nog heel gemakkelijk verdwalen in het geheel van herinneringen, dromen en fantasieën dat volgt.

De impulsieve camera zwenkt van de druk bezochte salons van de aristocratische Barones de Guermantes naar die van de naar aristocratie hunkerende, roddelzuchtige Madame Verdurin. We glijden van een beknelde jeugd in het dorpje Combray naar onbezorgde vakanties aan het strand van Balbec in Normandië....................

Vaklokaal CKV-1 digitale school Wereldliteratuur

Samenstelling bronmateriaal uitsluitend en alleen ten behoeve van het nieuwe vak ckv-1 uit het algemeen deel  voor havo en atheneum.  Meewerken aan deze site? Opsturen via e-mail is voldoende. Is er zonder uw toestemming en zonder bronvermelding gebruik gemaakt van uw teksten? Onze verontschuldigingen hierover. Laat het ons weten en wij geven een juiste bronvermelding of halen het materiaal van internet. Een financiele vergoeding kunnen wij helaas niet geven

04/19/2010 last update