In het oostelijk deel van Europa ontstond tegen het einde van de 19de eeuw een nieuwe literatuur van geweldige omvang, die zich merkwaardig snel ontwikkelde en vooral in de jaren rond 1880 aan de Westeuropese literatuur nieuwe impulsen gaf, zowel op het gebied van de thematiek als ook, in het drama en in de roman, op het gebied van de vorm: de Russische.

Het christendom was in 988 in Rusland ingevoerd. Maar aan het  spoedig daarna volgende contact met het Westen werd omstreeks 1240 een eind gemaakt door de overheersing van de Tataren, die toen al door een 'ijzeren gordijn' Rusland afsloten. Dit had tot gevolg dat Rusland geen aandeel heeft gehad in de ontwikkelingen in de rest van Europa zoals bijvoorbeeld de renaissance.

Pas toen Peter de Grote het 'venster naar het westen' opende, traden buitenlandse invloeden, vooral Franse, op gedurende de Petersburgse periode (1702-1917). Maar pas door de uitstekende vertalingen van een groot aantal werken uit de wereldliteratuur door Wassily Zjoekowski (1783-1852) werd een veelzijdig contact met het Westen mogelijk.

Alexander Poesjkin

In het werk van de op jeugdige leeftijd aan de gevolgen van een duel gestorven Alexander Poesjkin (1799- 1837) zijn reeds alle belangrijke motieven en uitdrukkingsvormen van de literatuur vervat. Door de woordkunst van de Engelse en Franse literatuur te introduceren en aan het Russische taaleigen aan te passen, schiep hij een oeuvre dat op Europees peil stond. In de keuze van zijn onderwerpen blijkt hij een typische romanticus.

Hij geldt als de vader van de Russische literatuur, omdat hij de schepper was van de twee belangrijkste stromingen.In zijn epos in verzen over het leven in de provincie, 'Eugen Onegin', schiep hij de technisch volmaakte 'realistische stroming', waarvan Toergenjew, Gontsjarow en Tolstoi en in de moderne tijd Iwan Boenin als vertegenwoordigers kunnen gelden, en vooral in zijn balladeachtige epos 'De Metalen Ruiter', de 'antirealistische stroming', waartoe schrijvers als Gogol en Dostojewski, en onder de moderne schrijvers Remizow en Boris Pilnjak behoren. Het onwerkelijke, soms schimmige van het leven, dat in de typisch Russische mens (althans zoals zij hem zien) angst, vertwijfeling en demonische verleiding oproept, komt bij deze schrijvers op rijkgeschakeerde wijze tot uitdrukking.

Gogol 

Gogol (1809-1852), die door de manier waarop hij (en niet alleen in zijn voornaamste werk, dat die titel draagt) 'Dode Zielen' in levende lichamen tekent, deze ontwikkeling heeft voortgezet, is daarom wel de 'demon van de Russische literatuur' genoemd. Na in zijn jeugdwerk 'Avonden op Dikanjka' en 'Mirgorod', in epische vorm het Oekraïense provincieleven te hebben geschilderd, bediende Gogol zich in zijn drama 'De Revisor' en vooral in zijn grote roman op even resolute als geniale wijze van de satire. Tegen het eind van zijn leven verloochende bij alles wat hij geschreven had; hij stierf als in een soort  godsdienstwaanzin. 

Kort tevoren had een van zijn eerste bewonderaars, de belangrijkste Russische literaire criticus Bjelinsky (1811-1848) hem een be roernd geworden brief geschreven waarin hij Gogol bezwoer de zaak van de Russische roman -en daarmee Rusland trouw te blijven. Bjelinsky werd de meest invloedrijke criticus, want hij zag, welke betekenis de literatuur had voor het 'aan de orde stellen van dringende sociale en politieke problemen in een land waar een vrije pers volkomen ontbrak. Hoezeer hij gelijk had, bewees korte tijd daarna het besluit tot opheffing van de lijfeigenschap, genomen onder invloed van de Tsarewitsj, die een grote bewondering had voor Toergenjews 'Dagboek van een Jager'.

Toergenjew

Het sociale resultaat van Toergenjews werk was des te merkwaardiger, omdat Toergenjew (1818- 1883), jarenlang in Baden-Baden leefde en als leerling en vriend van Flaubert een zuiver beschrijvend proza toepaste - ook in zijn be- roemdste roman die een kritiek op zijn tijd was: 'Vaders en Zonen'. Als schepper van vele onvergetelijke vrouwenfiguren is hij slechts te vergelijken met Tolstoi, bij hem vindt men niet de hysterie en demonie van de meeste vrouwen in de werken van bijvoorbeeld Dostojewski of Nikolai Leskow(183l- 1895). Deze laatste staat als Russisch verteller alleen: door zijn schildering van de wereld der Russische boeren en het leven in de provincie.

Dostojewski 

Leskows proza ademde een religieuze geest, die ook ten grondslag lag aan het werk van de scherpzinnigste psycholoog die de geschiedenis van de roman heeft gekend: Dostojewski (1821-1881), die zijn leven lang door twijfel en angst werd gekweld. Dat was waarschijnlijk de prijs, die deze in ieder opzicht revolutionaire romancier betalen moest, afgezien van zijn lot, dat hem als jonge revolutionair aan de rand van de dood bracht, hem naar Siberië verbande en hem telkens weer in de grootste armoede deed leven.

Reeds in zijn jeugdwerk 'De Dubbelganger' is de gespletenheid van de mens zijn thema, en ook in zijn vijf grote romans, die gewijd waren aan de fundamentele vragen naar goed en kwaad, naar God en onsterfelijkheid, probeert hij steeds het meest verborgen geheim van de mens te doorgronden.

Zijn grote tijdgenoot en tegenpool Leo Tolstoi (1828-1910) analyseert zijn figuren nooit zo meedogenloos, al worden zij evenzeer gemarteld door zelfverwijt (zoals de romanfiguren in zijn 'Anna Karenina' of in zijn grootse epos over Napoleons Russische veldtocht 'Oorlog en Vrede').

Na een sociaal-religieuze crisis wilde hij als eens Gogol, de kunst en zelfs de hele samenleving aan de godsdienst ondergeschikt maken. Deze alles beheersende metafysisch-religieuze spanning drukte haar stempel op de Russische literatuur in de periode voor 1917, niet als uitgewerkte filosofie, maar als achtergrond van het literaire denken.