il canovaccio
Geen enkele andere vorm van toneel vergt zulk een enorme virtuositeit. Het komt er namelijk op aan, dat het spel voor het allergrootste deel op improvisatie berust. Alleen een algemeen scenario, dat de.gang van de handeling aangeeft, is van tevoren bepaald. Iedere speler is jarenlang - ja, soms zijn leven lang - gespecialiseerd op het type dat hij moet uitbeelden. Hij kent dus de stereotiepe gebaren en grappen van de figuur, maar vooral is hij volkomen doordrongen van het karakter dat hij heeft uit te beelden.
Over dit scenario ('il canovaccio') kunnen wij - ook al is dit betrekkelijk laat - terecht bij graaf Carlo Gozzi (1720-1806), zelf een vruchtbaar auteur en tegelijk vurig verdediger van de commedia dell'arte. Hij vertelt over de 'canovaccio' die met een klein lichtje erbij is opgehangen en die maar één blaadje beslaat. Wie dat ziet zal verbaasd zijn, dat aan de hand hiervan, tien of twaalf spelers, drie uur lang het publiek kunnen bezig houden ... 

Contratti Rotti

Ik zal hier een thema overschrijven, dat ik zelf bij het schijnsel van een klein toneellampje heb staan lezen, en ik zal dit doen zonder er een woord bij te voegen of af te doen. Het is dat van de Contratti Rotti (Verbroken Contracten), dat we elk jaar weer terugzien en altijd met het grootste plezier'.

De optredende personages zijn o.a. Brighella (de sluwe dienaar), Pantalone, de dwaze oude man, Truffaldino, eveneens een slimme dienaar, na verwant aan de Arlecchino, Tartaglia, de dikke, half en half "geleerde' kluchtfiguur, en tenslotte het minnende paar: Florindo en Rosaura.
Brighella (de dienaar) komt binnen, ziet niemand en roept. Pantalon (angstig) komt binnen.

Brighelia wil de dienst verlaten enz.

Pantalon bezweert hem dit niet te doen.

Brighella laat zich vermurwen en belooft zijn hulp.

Pantalon zegt dat de schuldeisers betaald willen worden, speciaal Truffaldino en dat juist die dag het uitstel afloopt, enz.

Brighella stelt hem gerust.

Op dat ogenblik:

Truffaidino scene dat hij betaald wil worden.

Brighella vindt een middel om hem weg te sturen. Op dat ogenblik:

Tartaglia luistert aan het raam.

Brighella ziet dit, hij mimeert dat Pantalon geweldig rijk is.

Tartaglia op straat, speelt dat hij een aalmoes van Pantalon wil.' 

Tenslotte komen zij overeen, dat de dochter van Tartaglia met de zoon van Pantalon zal trouwen.

Op dat ogenblik:

Tartaglia zegt dat hij zijn geld wil.

Brigheila doet alsof Pantalon het hem geeft. 

Na dit drie keer gedaan te hebben, allen af.

Florindo (de jonge minnaar) spreekt over zijn liefde voor Rosaura en over zijn honger. 

Hij klopt.

Rosaura wil hem op de proef stellen en vraagt een cadeau.

(..)

Het geciteerde fragment zegt genoeg over het karakter van het stuk en over het type van de 'canovaccio' die het thema van de handeling aangeeft. Wie verder leest, ziet dat er nog een tweede minnaar voor Rosaura komt opdagen, terwijI ieder begrijpen zal, dat Tartaglia erachter komt hoe arm de zoon van Pantalode eigenlijk is. Hij wil dan ook niets weten van een huwelijk met zijn dochter enz.

Laten wij liever eens zien wat Carlo Gozzi, verder over dit scenario te zeggen heeft: 
'uit dit tekstblaadje ontstaat het blijspel "Il contratti rotti" en uit meer dan vierhonderd andere korte samenvattingen van hetzelfde soort komen onze blijspelen der commedia dell'arte voort. Het zou veel te lang worden, de vierhonderd of meer thema's alle op te noemen, die voortdurend nieuwe variatie's opleveren èn in de scènes èn in de dialoog. De handige acteurs die zelf weer opvolgers zijn van uitstekende spelers die kwamen te sterven, zijn,bekwaam genoeg om eeuwig iets nieuws van deze thema's te maken . . .'.
De dialogen hebben heel vaak een typisch satirisch karakter: alle actuele gebeurtenissen en alle 'belangrijke' mensen die daarbij een rol vervullen, worden op de korrel genomen. Wij bemerken ineens dat wij op dat ogenblik middenin de renaissance staan, een tijd waarin de individuele uiting, de eigen mening en de persoonlijke kritiek grote waarde hebben gekregen.

02-17-2001 SGGroenewald CKV-2/CKV-1