Een belangrijk onderdeel van de tekst

*Over emblemen*
Een belangrijk onderdeel van de tekst-beeldliteratuur wordt gevormd door de emblematiek: zinnebeelden met een meestal moraliserende tekst. Het plaatje zorgt ervoor dat de boodschap in het geheugen beklijft.
Deur valsch Embleem uit PC Hooft, Emblemata amatoria 1611 Amor verbergt zijn gezicht achter een masker en het meisje biedt de naar liefde hunkerende jongeman niet meer dan de spiegel, die ze voorhoudt.
Wie aan het samengaan van woord en beeld denkt kan ze niet negeren: de talloze embleemboeken, waarin volgens de regels van een specifiek literair genre 'belerende' praatjes de plaatjes komen duiden. Afgebeelde elementen uit de wereld van de natuur, de cultuur of de dagelijkse realiteit blijken er via de tekst (meestal een motto en een gedicht) dragers te zijn van een diepere zin. De operatie moet als argument dienen voor een juist gedrag of inzicht.
Bij kunsthistorici zijn emblemen vooral geliefd geworden vanwege de bijdrage die zij, weliswaar naast andere hulpmiddelen, kunnen leveren om de betekenissen van schilderijen vanuit hun eigen tijd te achterhalen. Het Nederlandse genrestuk bleek ook een min of meer verborgen én meestal moraliserende inhoud te bezitten. Op deze wijze ontstond, zeker bij een ruimer kunstminnend publiek, de opvatting dat het genre, het stilleven en zelfs het landschap in wezen zinnebeelden zijn, geschilderde 'emblemata muta' of 'stomme emblemen' zonder tekst. Er kwam kritiek. Terecht en onterecht. Een eerste beklijvend bezwaar luidt dat in deze soorten schilder kunst de vormgeving zo doorwoog dat de inhoud vooral van belang was door de specifiek picturale mogelijkheden die hij aan de kunstenaar bood.
Maar wat hebben de embleemschrijvers zelf gedacht over het zinnebeeldig vermogen van beelden? Hoe kunnen beelden op zichzelf betekenis produceren? In een groot aantal embleemboeken en -traktaten en in moderne embleemstudie is daar veel over nagedacht.
Embleem uit Jacoh Cats, Proteus ofte Minne-beelden Verandert in Sinnebeelden, Rotterdam 1627 Embleem uit Roemer Visscher, Sinnepoppen,Amsterdam 1614
Wie naar de praktijk kijkt, ziet het meteen: beelden vermogen in het embleem weinig zonder woorden. Een van de meest gehoorde uitspraken bij de emblematici luidt dat in een embleem de woorden de ziel zijn, het lichaam het beeld. Het zijn de teksten die het beeld laten betekenen.
Wellust duurt kort en is schadelijk (Insecten voelen zich aangetrokken tot verzengende vlam)
Ook de andere gemeenplaatsen waarin het genre over zichzelf spreekt, laten duidelijk horen dat uiteindelijk de tekst primeert: het nut brengen de woorden, de prenten het vermaak. Zelfs het antieke gezegde dat pictura en poézie gezusters zijn, hanteert de tegenstelling stom versus spreken. Over de platen wordt steeds gesproken in termen van amusement, kunstigheid of pedagogische misleiding: zij zijn het zoete omhulsel van de waarheid; de suiker om het wormkruid, zegt Cats, het fraaie apothekerspotje dat de bittere medicijn van de woorden bewaart.
Het verwondert dan ook niet dat in de emblemata-literatuur, waarin zoveel 'emblemata nuda' voorkomen (dat zijn emblemen waarvan de prenten, vaak vanwege de kosten, door beschrijvingen in woorden zijn vervangen) zo weinig 'emblemata muta' (platen zonder woorden) zijn uitgegeven.
Interessanter dan de kwestie van de waardering van het beeld is die van de functie van de platen. Waarom doen embleemschrijvers een beroep op 'beelden en verbinden zij die met een bepaalde betekenis? Waarom zijn afbeeldingen in een genre, dat in de eerste plaats wil overtuigen en niet ontspannen, zo belangrijk? Het antwoord op deze vragen heeft alles te maken met traditionele inzichten over het leerproces, die al in de oudheid waren verkondigd en in de praktijk omgezet. Het beeld werkt via het krachtigste zintuig, het oog, bijzonder diep in op het geheugen. Beelden versterken en bewaren de boodschap. Zij vergemakkelijken en veraangenamen bovendien het communicatie-proces, zeker in situaties waarin de boodschap een 'ethisch appel' bevat of een beroep doet op een inspanning.
Roemer Visscher "Sinnepoppen" 1614	De betekenis van het zinnebeeld berust op een overtuigende gelijkenis. Geen artistieke vrijbuiterij Sneeuw is wit en smelt voor de zon en kan zowel dienen om de zuiverheid als de vergankelijkhe te concretiseren. Een torenhaan kan op deze manier tegelijk staan voor de onstandvastigheid, van het lot, voor de macht van de vrouw (Cats: Naer haer waeyen, moet iek draeyen) en voor de wijze politicus die gevoelig is voor veranderingen.
De embleemschrijver kent betekenissen toe aan beelden en beelden aan betekenissen. Zijn doelstelling daarbij is daarbij is de overreding. Zonder zijn keuze betekenen de sneeuw en de kerkhaan volstrekt niets. Nu is het embleem evenwel zo opgebouwd dat lezer, die eerst kijkt en dan leest, het gevoel krijgt dat hij, weliswaar aan de hand van de emblemacus, uit de prent een diepere zin haalt. Het is alsof hij terecht komt in een wereld vol woordeloze signalen. Dat is een van de charmes van het genre: een van de vernuftigste vormen van didactiek. Op deze wijze is, mede vanuit tradities als 'het boek der schepping', de indruk ontstaan dat beelden eigen krachtig betekenen, ja dat ze zell zichzelf kunnen uitleggen. Emblemen dienen de kunst van het geheugen: ze verschaffen hun gebruikers een arsenaal van beelden die betekenissen bewaren én een methode om zelf betekenissen met beelden te verbinden. Zowel van het ene als het andere wemelt het in het genre van voorbeelden: in gedichten en gebouwen, in autobiografieën en geschiedenisboeken, in toneelstukken en op juwelen, in hooggestemde mystieke geschriften en op keukentegeltjes, in moppenboekjes en op grafmonumenten.
De Amsterdamse koopman Roemer Visscher, die als stof voor zijn zinnebeelden of Sinnepoppen (1614) vaak alledaagse gebruiksvoorwerpen aanwendt, zoekt graag naar verrassende combinaties. Wat frappeert, onthoud je immers veel beter: het goede bestuursschap als een luizenkam (hij zuivert én versiert) of als een Hollandse sluis (die loost het ongewenste of houdt het buiten); bij een stel dansschoenen luidt het dat om aan iets te beginnen de instrumenten niet volstaan: wie dansen wil, heeft weliswaar bijzonder schoeisel nodig, maar nog veel meer een fris, jong lichaam 'zonder builen en blaren'. Kunde, kennis en wil doen een onderneming slagen.
Emblemen zijn actieve 'reminders'. Zij bewaren op de wijze van een overtuigend argument de woorden in beelden- zij spreken niet alleen het inzicht van de rede aan, maar vooral het geheugen. Samenstelling bronmateriaal ten behoeve van kunstvakken voor havo en vwo in het profiel C&M.. Meewerken aan deze site? Opsturen via e-mail is voldoende. Is er zonder uw toestemming en zonder bronvermelding gebruik gemaakt van uw teksten? Onze verontschuldigingen hierover. Laat het ons weten en wij geven een juiste bronvermelding of halen het materiaal van internet. Een financiele vergoeding kunnen wij niet geven 16-12-2014