DELFTS AARDEWERK EN PORSELEINCKV-2 Burgerlijke Cultuur van de 17e eeuw. Opdracht 3.6.A
Kunst intercultureel
Opdracht 1: Lees les 3.6.2
Opdracht 2: Lees onderstaande teksten en maak daarna de opdrachten.
Cornelis Pronk
Cornelis Pronk (1691-1759) was een Amsterdamse kunstenaar die vooral bekendheid kreeg als portrettist en als een tekenaar die met grote nauwkeurigheid 'naar het leven' Nederlandse dorps- en stadsgezichten vastlegde. Minder bekend is dat hij ook een serie ontwerpen maakte voor de versiering van Chinees porselein. Met name het ontwerp dat wij tegenwoordig 'de parasoldame' noemen bleek aan te slaan bij het publiek en leidde tot allerlei navolgingen en imitaties in het Verre Oosten en in Europa.
Het is daarom een goed voorbeeld van de interactie tussen Oost en West in de 18de eeuw.
| Een ontwerp voor een tafelbord
Het ontwerp voor een tafelbord toont een vrouw aan een waterkant, gekleed in een oosters aandoend gewaad die een handgebaar maakt naar drie waadvogels links op de oever. Rechts, schuin achter haar, staat een dienares die een rijk uitgevoerde parasol ophoudt. In het water zwemt een eend, op de achtergrond ziet men riet en begroeiïng. Deze centrale scène is omgeven door een hand met acht rozetten, verbonden door bloemtakjes. Op de rand van het bord zijn vier rijen afgeschuinde rechthoekjes geschilderd waarin acht cartouches zijn uitgespaard, vier grote met vogels en vier kleinere met een figuurtje, afwisselend de vrouw en haar dienares met de parasol. Op de achterzijde zijn acht insekten op de rand afgebeeld. De tekening geeft de variant weer die in emailkleuren geschilderd moest worden; de twee andere versies moesten worden uitgevoerd in onderglazuur-blauw en in Chinees Imari, ofwel blauw, rood en ,rond. Behalve de afbeelding van een bord is ook een tekening van een zoutvat met dit ontwerp in het Rijksmuseum aanwezig. Het is nog niet bekend waar Pronk zijn chinoiserie-ontwerp op gebaseerd heeft. Mogelijk heeft Chinees of japans porselein als inspiratiebron gediend, er is op gewezen dat de kledij van de Chinese dame sterk overeen komt met een prent in Jan Huygen van Linschotens 'Itinerario (1599), terwijl ook de iconografische overeenkomst met het thema van de vondst van Mozes in zijn biezen mandje opmerkelijk is. Hoe dat ook zij, Pronk vertaalde diverse elementen in een eigen ontwerp, dat al spoedig een eigen leven ging leiden.
|
De parasol dame
Al vroeg in de 17de eeuw had de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) een lucratieve handel in Chinese goederen opgezet. Ook porselein maakte daar deel van uit, een artikel dat in het Westen nog grotendeels onbekend was en voorbehouden aan vorsten en hoogwaardigheidsbekleders, die hun kostbare porselein vaak van edel-metalen monturen lieten voorzien of het prominent in hun kunst- kabinet opstelden.
De VOC bracht Chinees porselein binnen het bereik van een veel grotere groep. Na een korte proefperiode legde de Compagnie zich systematisch toe op de inkoop, toen bleek dat er grote interesse voor bestond in Nederland en West-Europa. Duizenden stuks zogenaamd 'kraakporselein' werden jaarlijks aangevoerd. Het publiek was gecharmeerd van de diepblauwe exotische voorstellingen op het hagelwitte porselein en was geïntrigeerd door het materiaal zelf, dat zo dun en toch zo sterk was, een heldere klank had en probleemloos kon worden gereinigd. De contrasten met het alom gebruikte bont- beschilderde majolica en het grove Duitse steengoed waren groot, en wie het betalen kon kocht het nieuwe, modieuze Chinees porselein om aan zijn feestdis mee te pronken.
In eerste instantie was de VOC aangewezen op het porselein dat her en der in handelscentra in Azië te koop werd aangeboden door Chinese kooplieden. Deze onbevredigende situatie veranderde toen de Compagnie er in 1624 in slaagde om op Formosa, het huidige Taiwan, een handelsnederzetting te vestigen. Van daaruit kon veel makkelijker een geregeld contact onderhouden worden met Zuid-China. Ook voor de handel in porselein had de betere handelsorganisatie voordelen. Na een eerste verzadiging van de markt in Nederland bleek het assortiment namelijk toch te beperkt en ontstond er behoefte aan gebruiksgoed met Europese vormen zoals mosterdpotjes, kandelaars, zoutvaten, bierkannen en dergelijke.
Vanaf 1634 kwam de Compagnie daaraan tegemoet door voorbeelden van glas, keramiek of metaal mee te sturen op de schepen en die aan de Chinesche handelaren mee te geven om in porselein na te maken. Zelfs houten modellen werden gemaakt, die als mal voor de porseleinbakker fungeerden. De versieringen van dit bestelde porselein bleven echter bijna altijd in Chinese stijl, passend bij de voorkeur van het publiek.
In deze periode zien we dus het begin van het zogenaamde 'chine de commande', speciaal besteld Chinees porselein dat in vorm en/of versiering teruggaat op een westers voorbeeld. Bij 17de-eeuws chine de commande gaat het bijna altijd om de vorm die op een Europees model is gebaseerd; in de 18de eeuw gaat ook de voorstelling belangrijk worden.
Die ontwikkeling begint zo omstreeks 1700. Taiwan is dan allang niet meer beschikbaar als entrepot en de handel in porselein en andere Chinese goederen geschiedt nu via Chinese jonkvaarders die op Batavia komen handelen. De VOC heeft haar eigen porseleinhandel opgegeven, en particuliere handelaren hebben de bevoorrading van de Nederlandse markt overgenomen. Onder het privé bestelde porselein komen op een gegeven moment ook schotels en borden voor die versierd zijn met een familiewapen. Al gauw komt men dan op de gedachte om ook andere voorstellingen naar een tekening of prent te laten aanbrengen op porselein, bijvoorbeeld afbeeldingen van schepen, bijbelse scènes, episoden uit de klassieke oudheid of historische gebeurtenissen. Aangezien dit chine de commande speciaal in een kleine oplage gemaakt werd, was het tamelijk kostbaar en slechts voor een kleine groep bereikbaar.
Opdrachten:
1.- Na een periode, waarin porcelein voorbehouden was aan koningen en andere hoogwaardigheidsbekleders, kwam het door de VOC onder het bereik van velen. Het werd een erg gewild artikel. Waarom?
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
2.- Er is hier sprake van een wederzijdse beinvloeding van culturen. Noem invloeden van het westen op de productie van het porcelein.
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
3.- Noem een beinvloeding van China (oosten) op de productie van het porcelein.
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
4.- Wat verstaan we onder 'chine de commande'?
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
einde
