Het boek van Johan Nieuhof

Een constich teyckenaer

Johan Nieuhof trok naar China in de jaren dat de directeuren van de VOC de tijd rijp achtten om ook met dit immense rijk handelscontracten aan te gaan. Men kreeg de opdracht om alles wat men van belang tegenkwam correct te beschrijven. Voor een visueel verslag kregen de reizigers een 'constich teyckenaer' toegevoegd die er voor moest zorgen dat alles 'in haar rechte forme ende gestaltenisse' werd afgebeeld. Die tekenaar was Johan Nieuhof, die al een avontuurlijk leven achter de rug had. 
Nieuhof had zich als tekenaar goed van zijn taak gekweten. Hij had niet alleen schetsen gemaakt, hij hield ook uitvoerig aantekeningen bij. Kort na zijn Chinese avontuur keerde hij terug naar Nederland. In Amsterdam liet hij een collectie 'Sineesche schriften en teekeningen' achter bij zijn broer Hendrik. Die moest er maar iets moois van maken. Kennelijk had de rusteloze Johan daar geen zin in.

Een tekening uit het reisverslag (1658) 

Een tekening uit het boek van 1665

In 1665 verscheen bij uitgever Van Meurs op de Keizersgracht inderdaad een omvangrijk boek over China onder de naam van Johan Nieuhof. Dit boek werd vertaald in het Frans, Duits, Engels en Latijn. Na Marco Polo's opgesmukte reisverhaal is het dit boek dat een beslissende invloed op het Chinabeeld in Europa heeft gehad. Dat gebeurde zowel door de tekst als door de 150 prenten die het boek bevat. 

Beide zijn door de uitgever radicaal bewerkt. De aantekeningen van Nieuhof zijn geordend, gekneed en verfraaid, maar ook de prenten moeten sterk afwijken van Nieuhofs oorspronkelijke reisschetsen. Die schetsen zijn weliswaar verloren gegaan, maar onlangs is er een dagboek van Nieuhof in Parijs boven water gekomen, waarin 82 pentekeningen staan, die op de schetsen teruggaan. Omdat ook de prenten in het boek op die schetsen gebaseerd zijn, deed zich een goede gelegenheid voor om door vergelijking na te gaan, welke aanpassingen de uitgever nodig heeft geacht.

Boven de tekening van Nieuhof, eronder de tekening uit het boek 
Het blijkt dat de tamelijk sobere tekeningen van landschappen, steden, dorpen en volkstypes, in prentvorm een veel exotischer karakter hebben aangenomen. Het beeld is als het ware 'verchineest'. 
  • Waar de tekeningen bijvoorbeeld huizen met rechte daken vertonen, laten de prenten gekruide daken zien. 
  • Kleding is exotischer gemaakt, 
  • palmen duiken op, zonder dat die op de tekeningen voorkomen en sterker nog zonder dat die ter plekke groeiden. 

De uitgever en de prentenmakers wisten het dus beter dan de man die ter plaatse was geweest. Maar wie een beeld exotischer maakt, moet toch op zijn minst een voorstelling van dat exotische hebben. Waarschijnlijk hebben de prentmakers dan ook weer naar afbeeldingen op Chinees porselein gekeken. 

Het merkwaardige is, dat er in de prenten ook een vereuropeanisering is aan te wijzen. De prentmakers hebben een aantal compositietrucs toegepast, die op de tekeningen ontbreken. 

  • Ze plaatsten bomen op de voorgrond als repoussoir, of 
  • ze gaven een donker accent aan de voorgrond. 
  • Ook voorzagen ze de landschappen van figuurtjes als wandelaars, bedelaars, pelgrims en dergelijke, die letterlijk ontleend zijn aan Nederlandse prenten uit die tijd.  

De dubbele vertekening, door tekst en prent in Nieuhofs boek heeft, zoals gezegd, het Chinabeeld in Europa diepgaand beïnvloed. De meeste uitingen van Chinoiserie in de 18de eeuw zouden er zonder dat boek anders hebben uitgezien.

Samenstelling bronmateriaal uitsluitend en alleen ten behoeve van het nieuwe vak ckv-2 uit het algemeen deel  voor havo en atheneum.  Meewerken aan deze site? Opsturen via e-mail is voldoende. 

Is er zonder uw toestemming en zonder bronvermelding gebruik gemaakt van uw teksten? Onze verontschuldigingen hierover. Laat het ons weten en wij geven een juiste bronvermelding of halen het materiaal van internet. Een financiele vergoeding kunnen wij helaas niet geven.


02/18/2010 last update