Gerard Dou, De kwakzalver, 1652
De kwakzalver was een geliefd thema in de 17de eeuw: het bood ruimschoots de gelegenheid tot moraliseren. De kwakzalver bedriegt de mensen en de mensen willen bedrogen worden. Voor dit schilderij gebruikt Dou beelden uit de emblemata-literatuur.
Naast Johan de Brunes Emblemata of Zinne-werck uit 1624 ook Sinnepoppen van Roemer Visser uit 1614 en Zinnebeelden oft Adams appel van Jan van der Veen uit 1642.

In 1624 verscheen Emblemata of Zinne-werck van Johan de Brune de Oude (1588-1658) met 51 emblemen naar ontwerp van Adriaen van de Venne. De emblemen gaan vergezeld van korte essays, de Wt-legginghe. In de 51 emblemen behandelt De Brune een groot aantal onderwerpen die spelen in zijn tijd, zoals de relatie tussen man en vrouw, de staatsinrichting maar ook algemene deugden en ondeugden zoals bijvoorbeeld naastenliefde, standvastigheid in tegenspoed, hoogmoed en ijdelheid. Bij de behandeling van deze onderwerpen schrijft hij duidelijk vanuit een protestants-christelijke visie. Vooral in de essay-achtige proza-uitleg geeft De Brune blijk van een geleerde schrijfstijl, bijvoorbeeld doordat hij veel verwijst naar klassieke literaire werken.

Bekijk de afbeelding:

Het zogenaamd diploma dat voor de kwakzalver op tafel ligt, komt voor in Sinnepoppen met als ironisch motto: Dat cera fidem’, ‘het zegel schenkt vertrouwen’, maar ondertussen....  De kwakzalver is gekleed in een soort fluwelen toneelkostuum. Verder zie je op zijn tafel een fles, die kwakzalvers gebruiken om aan de urine van vrouwen te zien, of ze zwanger zijn. Het aapje is een symbool van de dwaasheid van de mens.

Helemaal recht in het raam zie je de schilder zelf: een zelfportret? Maar wil Dou hiermee misschien aangeven, dat een schilder ook een soort kwakzalver is? Wat je ziet is immers ook niet echt!

Het vrouwtje dat pannenkoeken bakt vinden we in Zinnebeelden. Van de Veen vergelijkt de onverteerbare praatjes van de dwazen, en dat is de kwakzalver, met het ongare beslag van pannenkoeken. Zij heeft haar werk onderbroken om haar kind te verschonen en Dou symboliseert hiermee het alledaagse dat contrasteert met de hoogdravendheid van de kwakzalver en zijn woorden.

De jager met de haas: in die tijd namen jagers het niet zo nauw; symbool voor losbandigheid en seks.

De jongen, die een vogel lokt: hij lokt net als de kwakzalver mensen met mooie beloften.

De boer met de kruiwagen: hij symboliseert de juiste levensinstelling, het actieve leven waar in met hard werken resultaten worden verkregen

De vrouw helemaal rechts: zij wordt bestolen van haar portemonnee, net zoals de kwakzalver zijn toehoorders besteelt.
In dit schilderij worden ons drie levenswijzen voorgehouden waaruit de mens kan kiezen: het sensuele leven (de begeerte van het vlees, dat net als de kwakzalver bedrieglijk is, was verwerpelijk. De andere twee, het actieve en het beschouwende (overdenkende) leven, moesten worden nagestreefd.

De boer, die de producten van zijn arbeid naar de stad brengt, staat voor het actieve leven, terwijl de schilder die uit het raampje hangt als voorbeeld van het beschouwende, contemplatieve, leven gebruikt wordt.

De juiste keuze is moeilijk, zoals de tegenstelling tussen de dode boom op de voorgrond en de bloeiende boom voor het huis van de schilder benadrukt. Dit motto vinden we immers al terug bij Roemer Visser met het motto ‘Keur baert angst’
Opdrachten CKV-2

1.- Kwakzalvers waren in de 17de eeuw een geliefd thema. Verklaar.

2.- Geef drie voorbeelden van emblemata-literatuur.

3.- Het onderstaande embleem is afkomstig uit Sinnepoppen van Roemer Visser. Klik op de link en verklaar dit embleem.

De kwakzalver op het schilderij is de man onder de parasol. Als beschouwer van dit schilderij lijk je je op enige afstand van de mensen op het schilderij te bevinden.

4.- Noem hiervoor twee oorzaken.

Doordat je als beschouwer je op enige afstand lijkt te bevinden, doet het schilderij enigszins toneelmatig aan.

5.- Noem nog twee andere oorzaken voor dit toneelmatige effect.

6.- Rechts in het schilderij, naast de kwakzalver, zit een schilder in het raam. De beschouwer heeft het meest direct contact met deze man. Waardoor wordt dit veroorzaakt?

De boodschap van dit schilderij heeft betrekking op de ‘valse schijn’. Dat verklaart de nadruk die in het schilderij op de kwakzalver wordt gelegd.

7.- Noem drie aspecten van het schilderij die de nadruk leggen op de kwakzalver.

5.- Noem één aspect van de voorstelling dat de geloofwaardigheid van de kwakzalver voor de toehoorders op het schilderij benadrukt.

8.- De schilder in het raam symboliseert het beschouwelijke leven Noem één aspect van de voorstelling die deze bewering ondersteunt.

Niet alleen de schilder maar ook andere afgebeelde personen symboliseren een bepaalde levenshouding. De boer (links) staat voor het actieve leven en de vrouw die de billen van een kind wast, staat voor het zinnelijke leven.

9.- Noem één aspect van de compositie, waaruit de hogere waardering voor het beschouwelijke leven blijkt.

10.- Schilderijen als dit worden genrestukken genoemd. Geef drie argumenten waarom dit schilderij een genrestuk is.

Antwoordmodel: database CKV-2 eindexamen tehatex 1990_2 havo tekenen.

Samenstelling bronmateriaal uitsluitend en alleen ten behoeve van het nieuwe vak ckv-2 uit het profiel C & M voor havo en atheneum. Meewerken aan deze site? Opsturen via e-mail is voldoende. 

Is er zonder uw toestemming en zonder bronvermelding gebruik gemaakt van uw teksten? Onze verontschuldigingen hierover. Laat het ons weten en wij geven een juiste bronvermelding of halen het materiaal van internet. Een financiele vergoeding kunnen wij helaas niet geven.

16-12-2014