Een bouwwerk, groot genoeg om de gehele bevolking van Toscane met zijn schaduw te bedekken en opgetrokken zonder gebruikmaking van balken of uitvoerige houten schoren. (Alberti)

Alberti rechtvaardigde de reusachtige afmeting van de koepel omdat deze niet alleen getuigt van de door God gegeven vindingrijkheid van de mens, maar ook van de overheersende rol die Florence speelt op het gebied van handel en cultuur. Filippo en zijn steenhouwers en metselaars lijken zelfs geslaagd te zijn waar de architecten van de toren van Babel gefaald hadden, want de koepel rijst uit bóven de hemelen, en evenaart aldus niet slechts het streven van zijn ongelukkige voorgangers in Babel, maar overtreft hen ook.

Alberti zou later grote faam verwerven met zijn geschriften over schilderkunst en architectuur, maar in 1428 berustte zijn roem hoofdzakelijk op sterke staaltjes als een sprong over de schouders van tien mannen op een rij. Naast vele andere verdiensten beheerste hij de kunst paarden te temmen en had hij al verhandelingen geschreven over navigatie en het gedrag van zijn lievelingshond. 

domeinter.jpg (117066 bytes)

interieur dom

Filippo Brunelleschi had het vak niet bij een bouwmeester geleerd, maar hij was bij een goudsmid in de leer gegaan. De uitnodiging die Brunelleschi kreeg om deel te nemen aan de prijsvraag voor het ambitieuze project voor de Koepel van de Santa Maria del Fiore, heeft hij te danken aan zijn faam als ambachtsman, niet aan zijn positie als architect. Aangespoord door de uitdaging de opdracht in de wacht te slepen, zei Brunelleschi de traditionele manieren van bouwen vaarwel en ontwierp hij een techniek waarmee hij een gewelf van nooit eerder vertoonde omvang kon bouwen. Hij verzekerde zich eerst van de medewerking van twee van de meest vernieuwende beeldhouwers uit zijn tijd, Donatello en Nanni di Banco. Dat deed hij niet omdat hij hen nodig had voor zijn bouwkundige ontwerp, maar omdat hij samen met hen een overtuigend model van de geplande koepel wilde bouwen. Hun model was inderdaad zo nieuw en zo overweldigend dat Brunelleschi de opdracht al kreeg nog voor het model af was. Hij genoot de voorkeur boven zijn mededingers omdat hij de enige was die beweerde het project te kunnen voltooien zonder het gebruikelijke stijgerwerk en de bijbehorende formelen. (houtwerk of andere constructie waarop een boog of gewelf gebouwd wordt). De mededingers hadden hun modellen waarheidsgetrouw voorzien van formelen op schaal, die de koepel stutten van de vloer tot in de punt - maar Brunelleschi had een zelfdragende constructie ontwikkeld.

di giro in giro
Als de Florentijnse dichter Giovanni Battista Strozzi een eeuw na de bouw over de koepel van de Santa Maria del Fiore schiijft, beweert hij dat deze als volgt is gebouwd: di giro in giro, 'kring voor kring'. Deze formulering slaat ongetwijfeld op de metseltechniek die in de Santa Maria del Fiore werd toegepast, waarbij men telkens wachtte tot de mortel van een rij metselwerk droog was voordat de volgende rij werd geplaatst. Maar afgezien van beeldspraak en dichterlijke vrijheid blijft het een eigenaardige beschrijving als we eraan denken dat de koepel achthoekig is, zoals iedereen onmiddellijk kan zien, en beslist niet cirkelvormig. Het probleem van de koepelbouw school juist in het feit dat de omtrek niet rond was. Waarop doelt Alberti dan als hij beweert dat er een zuivere ronde koepel is geïntegreerd in de dikke wand van de polygone koepel? En wat bedoelt Strozzi als hij schrijft dat de koepel 'kring voor kring' werd gebouwd?

Het visgraatmetselwerk was weliswaar vernuftig, maar dat alleen kon niet voorkomen dat de koepel naar binnen toe in elkaar zou storten. De werkelijk geniale oplossing die Filippo had bedacht bestond uit een soort rond geraamte waarop de achthoekige buitenstructuur van de koepel gestalte kreeg. Dat wil zeggen dat de koepel dusdanig was gebouwd dat er in de dikke wand een reeks ononderbroken cirkelvormige kransen was aangebracht. De binnenwand van de koepel is het dikst, uiteenlopend van meer dan twee meter aan de basis tot anderhalve meter op het hoogste punt. Met zulke afmetingen was hij breed genoeg om er een cirkelvormig skelet met een dikte van ongeveer vijfenzeventig centimeter in te verwerken. Rowland Mainstone, de Engelse bouwkundige die deze vorm ontdekte na een onderzoek dat hij in de jaren zeventig van de twintigste eeuw uitvoerde, verklaart het als volgt: 'de binnenwand was gebouwd alsof het een ronde koepel betrof.. alleen werden er zowel van binnen als van buiten stukken weggelaten om de achthoekige gewelfvorm te bewaren'. Het visgraatverband diende ertoe de stenen die uit deze ronde kring uitstaken op hun plaats te houden, dat wil zeggen, alle stenen van de binnenkoepel die geen deel uitmaakten van de horizontale kring.

Bekijk een animatie over de constructie van de koepel. Je kunt de inwendige cirkelvorm goed zien. [Klik op de afbeelding]

logo WMP

         

Het visgraatmetselwerk 
De buitenkoepel leverde een ietwat ander dilemma op. Bij een wand van nauwelijks meer dan zestig centimeter dik aan de basis, en tot bovenin taps toelopend zodat er niet veel meer dan dertig centimeter overbleef, was het onmogelijk een cirkelvormig skelet binnenin de wand aan te brengen. Hoe kon dan van deze buitenwand een zelfdragende constructie worden gemaakt zoals dat bij de binnenwand gebeurd was? Het probleem was in sommige opzichten niet zo groot omdat wellicht de binnenwand het metselwerk van de buitenwand droeg door middel van een stelsel van stutten tussen beide wanden. Maar dat was niet de oplossing waar Filippo voor had gekozen.

In de wijzigingsvoorstellen van 1426 vinden we een aanwijzing voor de methode die werd toegepast voor de bouw van het bovenste gedeelte van de buitenwand. Er is hier niet alleen sprake van de visgraatstructuur maar ook van een andere gemetselde constructie, namelijk een horizontale boog die aangebracht zou worden aan de binnenkant van de buitenste koepelwand: 

'laat bakstenen worden gebouwd in de vorm van een boog ter vervolmaking van de cirkel die de buitenwand omgordt, opdat deze geprojecteerde boog één ongebroken geheel zal vormen'. 

Deze boog is volgens dit document bedoeld om 'de koepel met grotere veiligheid te voltooien'.Toen hij eenmaal was gebouwd zal deze horizontale boog aan zijn doel hebben beantwoordt, want uiteindelijk hebben de metselaars nog acht ononderbroken cirkels aangebracht die deel uitmaken van de achthoekige structuur van de buitenwand. 

Alle ringen zijn ongeveer negentig centimeter breed en zestig centimeter hoog en ze omgorden de koepel met tussenruimten van tweeënhalve meter, te beginnen vanaf iets boven de tweede zandstenen ketting. Ze zijn op sommige plaatsen zichtbaar in de gangen tussen de beide wanden, waar ze uit de binnenzijde van de buitenwand uitsteken en de hoekpijlers met de tussenliggende ribben verbindend In tegenstelling tot de kettingen van steen en ijzer zijn ze niet bedoeld om de zijwaartse druk op te vangen, hoewel het mogelijk is dat ze gewicht van de buitenwand op de binnenwand overhevelen. Ze vormden een tijdelijke maatregel en als ze er grof uitzagen of in de weg zaten, konden ze altijd worden verwijderd zodra de koepel voltooid was.

Deze negen ringen speelden een rol van het allergrootste belang bij de bouw van de koepel. Ze beginnen op een hoogte - ongeveer zesendertig braccia boven de trommel - waarop de wand de kritische hoek van dertig graden had overschreden. Dit verklaart waarom deze boogringen (net als de gedeeltes met metselwerk in visgraatvorm, die dezelfde functie hadden) op deze hoogte begonnen en niet al lager werden toegepast, waar de zijwaartse druk veel groter is. Ze liggen rond de omtrek van de wand om deze dikker te maken op de hoeken, die zonder deze maatregel misschien 'de cirkel die de buitenwand omgordt' zoals het in de wijzigingen van 1426 wordt genoemd, zouden hebben doorbroken en ze zorgen ervoor dat deze cirkel 'één ongebroken geheel' vormt. Het metselwerk van de buitenwand werd op deze manier zelfdragend tijdens de bouw en kon niet meer naar binnen toe instorten. Toch zijn deze ringen bijna helemaal aan het oog onttrokken en kunnen ze alleen op sommige plaatsen tussen beide wanden worden gezien. Van buitenaf ziet de koepel er volmaakt achthoekig uit.

Brunelleschi gebruikte bakstenen in plaats van zware natuursteen. Ook bedacht hij een nieuwe manier van metselen. De stenen werden met sneldrogend cement in een visgraatverband gemetseld waardoor de koepel als het ware zichzelf steunt. Zo was het makkelijker om de geweldige bogen te construeren die de koepel, die een diameter heeft van ruim 40 meter, ondersteunen. Aan de buitenkant zie je acht met marmer beklede ribben. De koepel rust op een achthoekige tamboer, die aan de buitenkant massieve versterkingen heeft gekregen in de vorm van halfronde uitbouwsels, de zogenaamde ‘exaedrae’

Je kunt ook goed zien, dat hij een manier bedacht heeft om de koepel te metselen zonder een stijgerwerk vanaf de grond te moeten bouwen! 
De beschrijving van de koepel die 'kring voor kring' zou zijn gebouwd (een tijdgenoot), verwijst niet alleen naar de methode van het metselen of de reeks boven elkaar gelegen ringen die de twee wanden vormen. Het is ook een verwijzing naar de Goddelijke komedie (Divina Commedia) waarin Dante precies dezelfde formulering gebruikt , di giro in giro,  om het paradijs te beschrijven, dat wordt voorgesteld als een reeks van negen concentrische cirkels.De vergelijking van de koepel met Dante's paradijs gaat om verschillende redenen op.Filippo had Dante bestudeerd en koepels waren van oudsher een symbool van de hemel. Het ging om een project, door één man gerealiseerd. De opdrachtgevers erkennen het bouwwerk als een ‘intellectueel’ bezit.De kunstenaar is niet langer een ambachtsman, maar iemand die respect afdwingt.

Samenstelling bronmateriaal uitsluitend en alleen ten behoeve van tehatex 2003/2005 en het nieuwe vak ckv-2/3 uit het algemeen deel  voor havo en atheneum. Meewerken aan deze site? Opsturen via e-mail is voldoende. Aanbevelenswaardige literatuur (en gebruikt in bovenstaande tekst: Ross King: de koepel van Brunelleschi.)

Is er zonder uw toestemming en zonder bronvermelding gebruik gemaakt van uw teksten? Onze verontschuldigingen hierover. Laat het ons weten en wij geven een juiste bronvermelding of halen het materiaal van internet. Een financiele vergoeding kunnen wij helaas niet geven.

05/23/2005 last update