Dat schilders sedert de zestiende eeuw steeds minder vaak gebruik gemaakt hebben van de mogelijkheid om in het platte vlak van het schilderij naast schilderen ook te schrijven, is een ontwikkeling die samenhangt met de steeds strikter geworden ‘regels van de kunst’. Een belangrijke stelregel was, dat een voorstelling ook in de werkelijkheid plaats gevonden moest kunnen hebben, op één moment, op één plaats en in één logische handeling.
Dit voorschrift was door de schilders ontleend aan Aristoteles, die de Griekse toneelschrijvers had aangeraden zich te houden aan de eenheid van tijd, plaats en handeling. In de praktijk kwam het er op neer dat ‘in de lucht hangende’ teksten, die nu eenmaal in de werkelijkheid ook niet voorkomen, in schilderijen ook niet wenselijk werden geacht.

Dat gold nog niet voor Jacob Cornelisz van Oostsanen, toen hij in 1526 zijn ‘Saul bij de heks van Endor’ maakte. Op twee, in de lucht zwevende banderollen staat het bijbel verhaal. Het schilderij verenigt drie episoden: Sauls ontmoeting met de heks, het oproepen van de geest van Samuel in een dramatische heksensabbat en, op de achtergrond, de zelfmoord van Saul na zijn nederlaag. Er gebeurt veel in dit tafereel wat niet echt mogelijk is, maar bovendien is er geen sprake van eenheid van plaats en tijd.

Behalve de banderollen met het bijbelverhaal, komen op het schilderij nog enkele andere teksten voor. De heks is herkenbaar aan een randschrift op haar muts en op een zerk staat dat hier het graf van Samuel is. Een van de vrouwen heeft een beker met “mal” in haar hand. Dan is er nog een briefje, geschilderd alsof het in het schilderij is geprikt, met de datering en het merk van de kunstenaar en tenslotte kan de toeschouwer meelezen in een toverboek.

. Het briefje met de datering en de signatuur

Overigens is het niet waarschijnlijk dat Jacob Comelisz van Oostsanen zelf in dit soort toverij geloofde. Vermoedelijk is het schilderij ook weer bedoeld als een vermaning: het kan slecht aflopen, als je, net als Saul, in toverij gelooft. Voor Jacob Comelisz was de eenheid van tijd, plaats en handeling geen vereiste en het is ook de vraag of hij zich veel gelegen liet liggen aan de weergave van de zichtbare werkelijkheid.

Samenstelling bronmateriaal ten behoeve van kunstvakken voor havo en vwo in het profiel C&M..  Meewerken aan deze site? Opsturen via e-mail is voldoende. Bron oa Openbaarkunstbezit 0ktober 79

Is er zonder uw toestemming en zonder bronvermelding gebruik gemaakt van uw teksten? Onze verontschuldigingen hierover. Laat het ons weten en wij geven een juiste bronvermelding of halen het materiaal van internet. Een financiele vergoeding kunnen wij niet geven

20-06-2008