Met kerstmis wordt de geboorte van Christus gevierd. Het is één van de belangrijkste feesten in het kerkelijk jaar. Maar het kerstfeest is ook een feest met heel veel wereldlijke gebruiken: de kerstboom met cadeautjes, het uitgebreide kerstmaal met kalkoen en ander luxe vlees en natuurlijk de kerststal. Waar komen al die rituelen rondom het kerstfeest vandaan?
De kerstboom
Dat het gebruik om een kerstboom neer te zetten oorspronkelijk uit Duitsland stamt is heel goed te zien op een 19de-eeuwse prent, die als titel heeft meegekregen: Het lot van een kerstboom.
 |
|
Het lot van een kerstboom (detail),
vervaardiger en datum
vervaardiging onbekend,
kleurenlitho, Historisch Museum de
Waag, Deventer
|
De prent is een soort stripverhaal, waarin de hele levensgeschiedenis van de boom verteld wordt. Vanaf het moment dat hij gekapt wordt in het woud tot en met zijn nieuwe leven als kerstboom in de huiskamer. De kerstboom wordt versierd 'met lichtjes en met suikergoed'. Belangrijk is de toevoeging: 'Gelijk men dit in Duitschland doet'. De kinderen worden naar de kerstboom geleid, naar de cadeautjes die onder de boom liggen. Kerstmis was dus toen al een kinderfeest met cadeautjes. Maar dat is het zeker niet altijd geweest.
Kinderfeest
In Nederland was Sinterklaas altijd het traditionele kinderfeest met cadeautjes. In protestantse kring was er veel bezwaar tegen het feest. Sinterklaas was immers een katholieke heilige en het moest maar eens uit zijn met die 'paapse superstitiën'. Was het kerstfeest niet een mooi alternatief kinderfeest, net zoals men dat in Duitsland gewend was te vieren? Al in het begin van de 19de eeuw komt de kerstboom naar Nederland, hoogstwaarschijnlijk geïntroduceerd door Duitse immigranten. Het begon waarschijnlijk in Amsterdam, met enkele Duitsers die daar een winkel begonnen, zoals bijvoorbeeld H.P. Hunck en A. Hülster. In hun etalages zetten zij pontificaal een kerstboom neer. In Duitsland werd de kerstboom altijd rijk versierd, met uitgebreide kerstkransen en natuurlijk met kerstballen.
Minstens zo belangrijk voor het succes van de kerstboom was het feit dat ook ons koningshuis een kerstboom neerzette. Heel veel Oranjes waren getrouwd met Duitse prinsessen, zoals de vrouw van Willem II, Sophie. Verder waren voor de verspreiding van de kerstboom de zondagsscholen van groot belang. De protestantse zondagsscholen hechtten zeer veel waarde aan de bevordering van het kerstfeest.
Kerststal
 |
|
Kerstgroep, Napels, beschilderd
terracotta; kind 14 cm, eind
18de/begin 19de eeuw, overige
figuren 20ste-eeuwse imitaties van
18de-eeuwse Napolitaanse figuren,
Romeinse tempelruïne, kurkeik/
hout/ gips, 60 x86x45 cm, 1976, uit
de collectie Houtzager,
Bijbels Openluchtmuseum
|
 |
|
Kerstgroep, vervaardigd door I.M.
Scaratella (geboren 3-1-1953),
Caltagirone (Italië), beschilderd
terracotta, 18 x 18 x 16 cm, uit
collectie Houtzager,
Bijbels Openluchtmuseum
|
In katholieke gezinnen was het gebruikelijk om een kerststal neer te zetten. Het is een stal met een kleine beeldengroep: het kribbetje met het kindje Jezus, Maria en Jozef en de herders en, wat meer op afstand, de drie koningen uit het oosten. Het gebruik om een kerststal neer te zetten stamt uit het dertiende-eeuwse Italië. Het was de heilige Franciscus van Assisi, stichter van de Franciscaner kloosterorde, die ermee begon. Hij wilde de kerstboodschap ook voor ongeletterden uitdragen. Het is echter pas vanaf de 16de eeuw dat de kerststal breder verspreid raakt: het is de tijd van de Contrareformatie, toen de katholieke kerk zieltjes probeerde terug te winnen die men aan de protestanten was kwijtgeraakt. In een tijd dat veel mensen nog niet konden lezen en schrijven zocht men het in een aanschouwelijke, herkenbare voorstelling. Al sinds de middeleeuwen werd de kerst 'nagespeeld in zogenaamde kerstvoorstellingen. De optochten met herders en met de drie koningen eindigden meestal bij de grote kerststal met levensgrote beelden in de kerk.
Het was pas vanaf de 18de eeuw dat de kerststal ook in de huiskamer ingeburgerd raakte, ook in Nederland. In die tijd lag de Katholieke Kerk weer scherp onder vuur. De Kerkelijke Staat werd bedreigd door de Italiaanse eenheidsbeweging, onder leiding van Cavour en Garibaldi. De kerk was in het defensief en probeerde in geestelijk opzicht terug te winnen wat men aan wereldlijke macht verloren had. Allerlei nieuwe devoties werden afgekondigd, om zo de massa te kunnen winnen: de devotie van het Heilig Hart, Maria onbevlekte ontvangenis, enzovoorts. Binnenshuis werd aangemoedigd om heilige beelden neer te zetten, en rond de kerst vanzelfsprekend een kerststal.
De kerststal bleef staan tot tenminste 6 januari, het feest van Driekoningen. Tot aan het eigenlijke kerstfeest op 25 december bleef het kribbetje van Jezus leeg. De kleine baby werd er met kerstmis pas ingelegd. De drie koningen werden aanvankelijk op een afstandje geposteerd: zij moesten immers van verre komen maar kwamen wel steeds dichterbij om uiteindelijk op 6 januari te arriveren. Het kerstverhaal was daarmee voltooid en de kerststal kon worden opgeruimd.
Albert van der Zeijden
