Verschillende soorten gevogelte, schalen vol druiven, perziken en artisjokken. Borden, drinkkannen en tafellinnen. Een meid plukt een vogel, een ander heeft een kip aan het spit geregen. Het is wel duidelijk dat we ons in een keuken bevinden en dat de meiden een heerlijk maal gaan bereiden. Achter in de keuken zitten een aantal mensen die lijken te wachten tot het eten klaar is. Daarachter zien we een doorkijkje naar een andere ruimte. Wat doen die figuren daar achter in het huis? Eten zij straks ook mee? Het ligt voor de hand om dat te denken. In de 16de en 17de eeuw was de kijker echter gewend om verder te kijken dan datgene wat hij zag.
De welvoorziene keuken, met op de achtergrond Jezus bij Martha en Maria, Joachim Beuckelaer, 1566, olieverf op paneel, 171 x 205 cm, Rijksmuseum Amsterdam
Keukenstukken
Het schilderij dat Joachim Beuckelaer maakte is een keukenstuk. Op een keukenstuk is voedsel overdadig uitgestald, meestal met één of meerdere mensen die het eten (gaan) bereiden. Op de achtergrond is vaak een bijbelse scène afgebeeld. In dit geval heeft de kunstenaar Christus geschilderd in het huis van Martha en Maria. Dat het om deze scène gaat, weten we omdat bijbelverhalen in die tijd vaker werden gebruikt in een keukenstuk, zoals Christus in het huis van Martha en Maria, de parabel van de rijke en de arme Lazarus, of Christus en de overspelige vrouw.
In een schilderij van de leermeester van Beuckelaer, Pieter Aertsen, dat hetzelfde tafereel laat zien achter in een keuken, staat de tekst: Maria heeft Uitvercoren het beste deel. Aertsen wijst hiermee op de tegenstelling tussen het vita activa (actief leven) en het vita contemplativa (contemplatief leven). Maria staat voor het contemplatieve leven: zij heeft een voorkeur voor het woord van God en knielt bij Christus neer om naar hem te luisteren. Martha houdt zich bezig met aardse beslommeringen en staat voor het actieve leven. Op het schilderij liggen de aardse zaken, in de vorm van spijs en drank, letterlijk meer voor de hand. Om de waardevollere geestelijke zaken te kunnen zien achter deze opgetaste heerlijkheden, moet je wat meer moeite doen.
Symboliek
Dat wij de symboliek in dit schilderij niet meteen begrijpen, is niet vreemd. In onze ontkerkelijkte samenleving hebben niet veel mensen de bijbelverhalen zo paraat dat zij een afbeelding ervan snel zullen herkennen. In de tijd dat dit schilderij werd gemaakt, speelde religie echter nog een grote rol in onze samenleving. Een enigszins onderlegde kijker was in staat om een afgebeelde bijbelscène te herkennen. Bovendien was men in de 16de en vooral 17de eeuw in het algemeen meer gewend om de, soms verborgen, betekenis van een schilderij te ontcijferen. Zinnebeeldige of allegorische voorstellingen speelden in die tijd een grote rol in de kunst.
 |
|
Proteus ofte minne-beelden verandert in Sinnebeelden, Jacob Cats, 1627 (Collectie Rijksmuseum Amsterdam)
|
Ook in schilderijen die op het eerste gezicht een scène uit het dagelijks leven uitbeelden, werd vaak een verborgen betekenis verwerkt. Belangrijk hiervoor waren emblemataboeken, waarin bepaalde abstracte begrippen werden weergegeven door middel van een concrete afbeelding (embleem). Het begrip werd vervolgens beschreven in een motto en een moralistisch praatje rond het embleem. Het abstracte begrip trouw kon zo bijvoorbeeld concreet worden uitgebeeld door een hond (de trouwe viervoeter). Volgens sommige kunsthistorici zijn dergelijke symbolen uit de emblemataliteratuur, van bijvoorbeeld Jacob Cats (1577-1660), in de 17de eeuw ook in de schilderkunst gebruikt. Een hond, afgebeeld in een genretafereel (schilderij met een alledaags, op het eerste gezicht realistisch onderwerp), kon in bepaalde gevallen dus ook symbool staan voor een begrip als trouw.
Hanneke Prins
Internet
Voor keukenstukken zie onder andere:
het onderdeel alle schilderijen van de website van het Rijksmuseum Vul in de zoekmachine bij beschrijving vervolgens keukenstuk in voor een overzicht van de keukenstukken in het museum.
Literatuur
Erika Gemar-Koeltzsch, Holländische Stillebenmaler im 17. Jahrhundert, Lingen 1995.
Tot Lering en Vermaak, Rijksmuseum, Amsterdam 1976 (catalogus E. de Jongh e.a.).
B. Haak, Hollandse schilders in de Gouden Eeuw, Meulenhoff/Landshoff 1984.
Kunst voor de beeldenstorm: Noordnederlandse kunst 1525-1580, cat. tent. Rijksmuseum Amsterdam, 1986.
Alan Chong & Wouter Kloek, Het Nederlandse Stilleven 1550-1720, cat. tent. Rijksmuseum Amsterdam, 1999.
