Van Dale's Groot woordenboek der Nederlandse taal beschrijft satire als "rede, afbeelding of andere uiting waarin een persoon of toestand bespottelijk wordt gemaakt". Het kost niet veel moeite om cabaretiers, televisieprogramma's, cartoons en politiek hiermee in verband te brengen. Dat de herkomst van de satire in het oude Griekenland ligt en wat het verband is met religie, de god Dionysos en theater, is waarschijnlijk minder bekend.
Drinken, dansen en seks
 |
| Beeld van Dionysos met satyr, marmer, Romeinse tijd, collectie Rijksmuseum van Oudheden, inv.nr. Pb89 (foto: RMO, Leiden) |
 |
|
Drie satyrs op weg naar Dionysos om zijn wijnvoorraad aan te vullen. De voorste draagt een askos, een zak gevuld met wijn die is gemaakt van een dichtgenaaide dierenhuid. De middelste satyr bespeelt een dubbelfluit en de achterste draagt een wijnkan (oinochoë). Dergelijke wijnkruiken werden gebruikt bij het symposion, een drink- en conversatiefeest voor mannen. Een symposion werd na de maaltijd gehouden.
Wijnkruik (amfoor), aardewerk beschilderd in zwartfigurige techniek, ca. 520 v. Chr., collectie Rijksmuseum van Oudheden, inv.nr. PC11 (foto: RMO, Leiden)
|
 |
|
Dionysos met een phlyaak, komediespeler, bij altaar. In de pergola hangt een theatermasker. Campaanse Phlyakenkrater, Toegeschreven aan de Python-schilder, 350-325 v.Chr., collectie Rijksmuseum van Oudheden, inv.nr: I 1992/6.136
|
De oude Grieken vereerden vele goden. Eén van hen is Dionysos (bij de Romeinen later Bacchus genoemd), een buitenechtelijke zoon van oppergod Zeus en de sterfelijke vrouw Semele. Dionysos werd god van de vruchtbare natuur, later specifiek verbonden met de wijnbouw. Dikwijls is hij afgebeeld met een druiventros of wijnbeker in de hand en een krans van druivenbladeren op het hoofd. In zijn jeugd ontdekte hij de wijn door druiven te persen. Wonderlijke wezens waren daar getuige van: de satyrs. Zij waren half dier, half mens en te herkennen aan puntige oren, een platte neus, een baard, een staart en soms paardenbenen of bokkenpoten. De satyrs maakten voortaan deel uit van Dionysos gevolg. De satyr dronk, danste en bedreef seks en werd zo een personificatie van de grove zinnelijke instincten van de mens.
De rest van het gezelschap bestond uit silenen en maenaden (letterlijk: de razenden). Silenen waren oudere satyrs met baard, die worden gezien als leiders van de satyrs. Maenaden waren wild dansende vrouwen in extase door de wijn en die in deze toestand ook nog behoorlijk destructief konden worden, maar dat is weer een ander verhaal.
Dionysos werd overigens ook vereenzelvigd met de wijn. Bij het drinken ervan kreeg je een god-in-de-mens-ervaring (enthousiasmos). Die roes diende vooral in de winter een hoger praktisch doel: de god Dionysos oproepen om terug te keren, om de groei van de natuur nieuw leven in te blazen.
Religie en theater
De stad Athene kende in de 6de en 5de eeuw voor Christus een aantal feesten ter ere van Dionysos, die verspreid over het jaar plaatsvonden. In dit verband is de viering van de Grote Dionysia, eind maart, van belang. In een uitgelaten optocht werden een beeld van de godheid en een enorm mannelijk geslachtsdeel rondgedragen, als symbool van vruchtbaarheid. Het simpel uitbeelden van het leven van Dionysos was inmiddels uitgegroeid tot een heuse toneelwedstrijd in het theater. Schrijvers dienden daarvoor vier stukken aan te leveren: drie tragedies en één satyrspel; een kluchtig stuk, uitgevoerd door als satyrs uitgedoste mensen. Personen en situaties werden hierin aan de kaak gesteld en zo eindigde de dag na alle serieuze zware kost toch vrolijk.
In de loop der eeuwen kwam het toneel met de diverse genres naar het westen van Europa. De band met de religie en het beeld van de satyr vervaagden. Maar in de term satire - net als de woorden drama, komedie en tragedie afkomstig uit het Grieks - blijft de satyr ook nu nog voortleven.
Monique Ras
