Bossen en heuvels van een adembenemende schoonheid, vol dicht gebladerde bomen en duizenden soorten bloemen. Een kudde schapen loopt grazend in het groene veld. De schaapsherders scheren wol of melken het vee. Sommigen spelen op een fluit, anderen zingen daarbij. Achter een eik verscholen kijken naakte nimfen lachend naar een ram die rare capriolen uithaalt. Op dat moment verschijnen vier saters, met geitenpoten en hoorns op hun hoofd. Zachtjes sluipen zij door het struikgewas om de nimfen te verrassen.
Gouden tijdperk
Zulke en andere poëtische beschrijvingen van het ideale land geeft de Italiaan Jacopo Sannazzaro in 1490 in zijn boek Arcadia. Literatuur over Arcadië inspireerde niet alleen schrijvers, maar ook schilders om hun eigen visie hierop weer te geven. Met zijn boek deed Sannazzaro de pastorale of herderspoëzie uit de klassieke oudheid herleven.
 |
Arcadisch landschap, Johannes Glauber, 1680 tot 1726, olieverf op doek, 180 x 156 cm, Rijksmuseum Amsterdam |
De naam 'arcadisch' komt van Arkadia, een gedeelte van de Griekse Peloponnesos. In de klassieke oudheid werd dit Arcadië beschreven als een geluksland, waar herders op idyllische wijze leefden zonder door de beschaving bedorven te zijn. In gedichten werd een gouden tijdperk bezongen, waarin de mens vredig, vroom en in primitieve eenvoud leefde van de vruchten van de aarde. Dit genre, waarin het gouden tijdperk wordt uitgebeeld, bleef populair in literatuur en beeldende kunst tot aan de negentiende eeuw.
De verheerlijking van het pastorale leven is bijvoorbeeld te vinden op werk van de Venetiaanse schilders Titiaan (1490-1576) en Giorgione (ca. 1476/8-1510). Zij schilderden poëtische landschappen die geheel in harmonie zijn met de figuren die erin voorkomen. Het landschap fungeerde bovendien niet langer alleen als achtergrond van het schilderij, maar kreeg een steeds belangrijkere rol. Ook de landschappen van Claude Lorrain, een Franse schilder die in de zeventiende eeuw in Rome woonde en werkte, zijn beroemd om hun arcadische sfeer.
Kenmerkend voor de arcadische werken zijn de decorachtige opbouw van rotsen en boompartijen en de weergave van licht. De luchten in de verte en de 'gouden gloed' die over de uitgebeelde scène lijkt te hangen, dragen sterk bij aan de dromerige sfeer van het geheel. In de landschappen komen we altijd figuren tegen. Soms uit mythologische verhalen, soms uit bijbelverhalen en later ook gewoon herders of boeren. Ook zijn er vaak antieke gebouwen of ruïnes op de voorstelling te vinden. Deze 'aankleding' noemen we 'stoffage'.
Italianisanten
In ons eigen land zijn er ook vele schilders die het pastorale leven hebben weergegeven. Het bekendst zijn de zogenaamde italianisanten. Deze kunstenaars uit de zeventiende eeuw danken hun naam aan het feit dat het Italiaanse landschap in hun werk centraal staat. Dit in tegenstelling tot het werk van schilders zoals Jacob van Ruisdael (1628-1682), die vooral het Hollandse landschap op een realistische manier weergaven. Sommige italianisanten hebben kortere of langere tijd in Italië doorgebracht, andere namen alleen de motieven over uit het werk van kunstenaars die er waren geweest.
 |
| Italiaans landschap, Nicolaes Berchem, 1650 tot 1683, olieverf op doek, 65 x 81 cm, Rijksmuseum Amsterdam |
Eén van hen is Nicolaes Berchem (1620-1683). Van hem staat niet vast dat hij zelf in Italië is geweest, hoewel de aanblik van zijn werk dat wel doet vermoeden. In zijn schilderijen en in dat van andere italianisanten van de zogenaamde 'tweede generatie', komen een aantal terugkerende beeldelementen voor die samen een duidelijk arcadische sfeer scheppen. Dikwijls zien we paden die kronkelen tussen ruïnes, bomen, rotsen en heuvels met blauwachtige bergen op de achtergrond. Idyllische figuren, vaak herders met een kudde, boeren of reizigers, rusten of lijken zich kalm te bewegen in het landschap. De lucht geeft het hele schilderij een gouden of zilverachtige gloed: het gedroomde land.
Hanneke Prins
Internet
Kijk voor meer voorbeelden van arcadische landschappen ook eens op de website van het Centraal Museum Utrecht (selecteer collectie/schilderkunst tot 1850/vervaardigers. Kies vervolgens werk van italianisanten zoals: Poelenburgh, Cornelis van; Berchem, Nicolaas; Heusch, Willem de; Moucheron, Frederick de; Saftleven, Herman; Swaneburch, Cornelis Aertsz) en op de website van het Rijksmuseum Amsterdam (selecteer Nederlands/collectie/alle schilderijen en vul in de zoekmachine bij titelwoord arcadisch in).
Literatuur
Het gedroomde land. Pastorale schilderkunst in de Gouden Eeuw, redactie Peter van den Brink, Jos de Meyere, tentoonstellingscatalogus Centraal Museum Utrecht/Schirn Kunsthalle Frankfurt am Main/Musée National d'Histoire et d'Art Luxemburg 1993
Holländische Malerei des 17. Jahrhunderts, H. Olbrich, H. Möbius, Leipzig 1990
Italianisanten en bamboccianten: het italianiserend landschap en genre door Nederlandse kunstenaars uit de zeventiende eeuw uit de collectie schilderijen en tekeningen, samenstelling Guido Jansen en Ger Luijten, Tentoonstellingscatalogus Museum Boijmans-Van Beuningen, Rotterdam 1988
Dutch Landscape. The early years, Christopher Brown, tentoonstellingscatalogus National Gallery, London 1986
Hollandse schilders in de Gouden Eeuw, B. Haak, Meulenhoff / Landshoff 1984
The Dutch Arcadia. Pastoral art and its audience in the Golden Age, Alison McNeil Kettering, New Jersey 1983
Dutch Landscape painting of the seventeenth century, Wolfgang Stechow, London 1968 (oorspronkelijk 1966)
Landscape into art, Kenneth Clark, New York 1985 (oorspronkelijk London 1949)
