De grootste collectie geļllumineerde manuscripten (ruim 400 stuks) bevindt zich in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Geļllumineerd (ook wel verlucht genoemd) wil zeggen dat de met de hand geschreven perkamenten middeleeuwse boeken zijn versierd met allerlei illustraties in de hoofdletters en vaak ook in de marge. Soms is er zelfs een versiering op een hele bladzijde gemaakt.
Monnikenwerk
 |
|
Decorative title page, Fol. 11r: drawing (coloured), 285x212, 76 E 1, collectie Koninklijke Bibliotheek
|
 |
|
Judges, Samson breaks the pillars of the temple, killing the feasting Philistines, Michiel van der Borch (illuminator), Fol. 48r: min. , collectie Museum Meermanno Westreenianum
|
 |
|
Pentkening bij psalm 64, folio 36r, uit het Utrechts Psalterium, collectie Universiteitsbibliotheek Utrecht
|
Het vervaardigen van miniaturen was in eerste instantie letterlijk monnikenwerk, later kwamen er ook leken aan te pas. Het woord miniatuur heeft overigens niets met de aanduiding klein te maken. Het is afgeleid van het Latijn minium dat rood (menie) betekent. Met rood werd de nieuwe rubriek of initiaal getekend in het met zwarte inkt aangebrachte schrift. Aanvankelijk werd de initiaal met ranken en geometrische motieven versierd, later ontwikkelde zich een figuratieve stijl. Dergelijke initialen worden respectievelijk gedecoreerde en gehistoriseerde initialen genoemd.
Het vervaardigen van verluchte handschriften (bijvoorbeeld de bijbel, een gebedenboek, een koorboek) was een dure aangelegenheid. Perkament werd bereid uit dierenhuiden van kalf, lam of geit en was schaars, dus duur. De pigmenten waren van dierlijke, minerale of plantaardige substanties gemaakt. Sommige van deze stoffen waren niet dadelijk voorhanden, zoals het uit Afghanistan afkomstige lapis lazuli, een kostbare steen, waarvan het diepblauwe azuur gemaakt wordt. En dan niet te vergeten het bladgoud en / of zilver, dat ook al niet voor het oprapen was.
Utrechts Psalterium
Hooguit eens in de tien jaar komt het wereldberoemde Utrechts Psalter(ium) even uit de kluis om getoond te worden aan een groter publiek. Bezitter van dit vroegmiddeleeuwse handschrift is de Universiteitsbibliotheek van Utrecht. Zijn faam ontleent het boek aan de 166 pentekeningen die erin staan. Het Psalterium bevat de 150 psalmteksten, aangevuld met zestien overige liedteksten. Alle 166 teksten hebben een eigen, zwart-bruine illustratie die de inhoud van die liederen vrijwel letterlijk verbeelden. Komt er 'massaal hoorngeschal' in de psalmtekst voor, dan staat er een legertje te toeteren in de tekening. Is er sprake van een riviertje, dan zie je in de illustratie een stroompje kabbelen.
Het Utrechts Psalterium is ergens tussen 820 en 835 gemaakt vlak bij Reims, vandaar dat het wordt geschaard onder de Reimse School binnen de Karolingische kunst. Waarschijnlijk is het bedoeld voor een hooggeplaatst persoon. De afmeting van het boek en de kwaliteit van het gebruikte perkament duiden daar althans op. Voor wie precies, is nog steeds onderwerp van speculatie.
Elly Cassee
Internet
Op de website van de Koninklijke Bibliotheek is meer informatie te vinden over hun collectie verluchte handschriften en op de website Middeleeuwse Verluchte Handschriften worden bijna 11.000 unieke afbeeldingen uit 400 middeleeuwse geļllustreerde handschriften uit de Koninklijke Bibliotheek en Museum Meermanno Westreenianum in Den Haag beschreven.
Op de website van de Universiteitsbibliotheek Utrecht kan door het hele Utrechtse Psalterium gebladerd worden.
