Iedereen kent wel de naam 'vadertje Cats'. Bedoeld wordt Jacob Cats, een dichter uit de 17de eeuw, wiens moraliserende embleemboeken razend populair waren. Een andere bekende 17de-eeuwse schrijver van onder meer emblemen is Pieter Cornelisz Hooft. Voor ons zijn die emblemen met bijschriften en motto's nogal raadselachtig, maar in de 16de en 17de eeuw was het mode om dit soort raadsels op te lossen. De emblemen, die meestal bestaan uit een motto, een prent en een bijschrift, hadden als doel om de mensen te amuseren, maar ook om ze een lesje te leren. Ze dienden tot lering en vermaak.
 |
| Embleem uit Emblemata amatoria, Afbeeldinghen van Minne van P.C. Hooft, Amsterdam, 1611 |
Liefdesemblematiek
Met lecker 'hoop de Min staet om te locken breedt; Maer 't Aes bedeckt den Hoeck: vast ismen eermen 't weet. Vrij vertaald: Amor staat breeduit in de hoop iets lekkers te vangen met zijn hengel, maar het aas bedekt de vishaak en voor men het weet zit men vast. Dit onderschrift hoort bij de afbeelding hierboven. Samen met het motto Daer Schuylt vormt het een van de emblemen uit het boek Emblemata Amatoria van P.C. Hooft.
Met het afgebeelde embleem haalt Hooft een oud thema aan: de bedrieglijkheid van de liefde. Aan de kant kijkt een liefdespaartje toe hoe Amor staat te vissen. Het motto en het bijschrift leggen uit wat de prent uitbeeldt. Onder het aas zit immers de haak van de hengel: de liefde lokt je met wat lekkers, maar als je niet uitkijkt zit je eraan vast!
In de 16de en 17de eeuw ontstonden veel soorten embleemboeken. Holland was vooral bekend om de liefdesemblematiek, waar het beschreven embleem een voorbeeld van is. Eveneens kenmerkend was het realisme in de Hollandse emblemen. Vaak worden scènes uitgebeeld uit het dagelijks leven, gestoffeerd met mensen die contemporaine kleding dragen.
 |
Embleem uit Sinnepoppen van P. Roemer Visscher, Amsterdam, 1614
Uit het bijschrift blijkt de betekenis van het motto 'Dapper gaet voor'. De hand met het oog staat voor waakzaamheid, de lauwerkrans voor goede afkomst. De plaats van de hand boven de krans wil zeggen dat dapperheid gaat boven afkomst. De voorstelling van afzonderlijke lichaamsdelen en de toevoegende opbouw wijzen op de hiëroglifische afkomst van het embleem.
|
Raadsels
In de 16de en 17de eeuw was het mode om raadsels zoals die onder meer in emblemen voorkwamen op te lossen. Met het bedenken, maar ook met het oplossen van de betekenis van de prent en de tekst kon de humanist uit die tijd laten zien hoeveel kennis hij in huis had.
In dezelfde periode werden hiërogliefen uitgebreid onderzocht. Dit speelde een belangrijke rol bij het ontstaan van emblemen. Pas in 1799 ontdekte men dat hiërogliefen schrifttekens zijn. Tot die tijd zagen de humanisten ze als ideogrammen, dat wil zeggen als een beeld dat een bepaalde waarheid of idee uitdroeg. Het ontcijferen, maar ook het zelf maken of samenstellen van dit soort tekens was een geliefde bezigheid van geleerden. De eerste emblemata lijken dan ook het meest op gecomponeerde hiërogliefen.
 |
|
De hengelaar, Carel de Moor, 1700 tot 1738, olieverf op doek, 62 x 75 cm, Rijksmuseum Amsterdam. De voorstelling en indeling van dit schilderij lijken opvallend veel op het embleem van Hooft. Hier lijkt sprake te zijn van een directe verwerking van een embleem in schilderkunst.
|
Genreschilderkunst
Volgens sommige kunsthistorici is in de realistische ofwel genreschilderkunst van de 17de eeuw regelmatig gebruik gemaakt van betekenissen uit embleemboeken. Volgens hen is in deze werken sprake van schijnrealisme. De schilderijen lijken alledaagse scènes uit te beelden, maar bij nader inzien blijken details ervan geheel of gedeeltelijk de betekenis van het werk te bepalen. Zo kon een vrouw aan het spinnewiel de deugd der huiselijkheid uitbeelden en bellen blazende kinderen de dood. De combinatie van realistische vorm en zinnebeeldig denken was typerend voor de 17de eeuw en zou ook in de schilderkunst zijn terug te vinden. De populariteit van embleemboeken in die tijd zou deze veronderstelling aannemelijk maken.
Hanneke Prins
Internet
Op de website van het Emblem Project van de Universiteit Utrecht is de gehele webversie van de Emblemata Amatoria van P.C. Hooft te bekijken, maar ook bijvoorbeeld de Sinne- en minnebeelden van Cats.
Elders op de website van de Universiteit Utrecht is de gehele webversie van Sinnepoppen van Roemer Visscher is te bekijken, gemaakt in het kader van een afstudeerproject van Nederlandse taal- en letterkunde.
Kijk ook eens op de site van het Rijksmuseum voor meer informatie over embleemboeken. Ga naar www.rijksmuseum.nl, kies achtereenvolgens: topstukken>catalogus>kunstwerken op papier>boeken>embleemboeken en klik op het icoon voor een beschrijving van het boek Proteus ofte minne-beelden verandert in sinnebeelden van Jacob Cats (1627). Klik daar op zie ook voor informatie over Jacob Cats en embleemboeken.
Literatuur
Jacob Cats, Sinne- en minnebeelden (Rotterdam 1927). Studie-uitgave met inleiding en commentaar, verzorgd door Hans Luijten, Constantijn Huygens Instituut, Den Haag 1996.
Frederik Willem Gerard Leeman, Alciatus Emblemata: denkbeelden en voorbeelden, Groningen 1984.
Nederlandse emblemata: bloemlezing uit de Noord- en Zuidnederlandse emblemata. Literatuur van de 16de en 17de eeuw, samengesteld door P.J. Meertens m.m.v. Hillary Sayles, Leiden 1983.
P.C. Hooft, Emblemata Amatoria. Afbeeldinghen van minne. Emblemes damour (Amsterdam 1611). Ingeleid, uitgegeven en toegelicht door K. Porteman, Leiden 1983.
K. Porteman, Inleiding tot de Nederlandse emblemataliteratuur, Groningen 1977.
Anne Gerard Christiaan de Vries, De Nederlandsche emblemata: geschiedenis en bibliographie tot de 18de eeuw, Utrecht 1976 (herdruk Amsterdam 1899).
tot Lering en Vermaak. Betekenissen van Holandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw, tentoonstellingscatalogus Rijksmuseum, Amsterdam 1976.
