zoeken
mail a friend








Margedrukwerk: het Hornbook-project

De Zeeuwse Bibliotheek te Middelburg herbergt een collectie van bijna een miljoen publicaties. Daarvan vallen een 50.000 onder de afdeling Oud Bezit en Bijzondere Collecties. Tot die afdeling behoort zowel de grote, waardevolle verzameling werken vanaf de Middeleeuwen tot 1900, als ook de rijke afdeling Nederlandse private presses en margedrukwerk (amateur-drukwerk).

Detail uit het Hornbook, de letter p, Rosemarijn van Limburg Stirum, de Zwaluw, 2003, collectie Zeeuwse Bibliotheek, Middelburg
Detail uit het Hornbook, de letter s, Ellen Babtist en Lodewijk de Groot, 2003, collectie Zeeuwse Bibliotheek, Middelburg
Plankje van het hornbook, collectie Zeeuwse Bibliotheek, Middelburg
Detail uit het Hornbook, de letter k, Karel F. Treebus, De vergulde maatlat / Treemapers, 2003, collectie Zeeuwse Bibliotheek, Middelburg
Detail uit het Hornbook, de letter t, Dick Berendes, Typografiek, 2003, collectie Zeeuwse Bibliotheek, Middelburg
De Zeeuwse bibliotheek is in dat opzicht uniek. Als enige van de dertien bibliotheken met een wetenschappelijke steunfunctie heeft zij vanaf de oprichting van de Stichting Drukwerk in de Marge in 1975 een speciale band met margedrukkers en hun producten en streeft zij er naar een representatief beeld van het margedrukken te geven. Zo ontstond door aankoop of schenking een collectie die duizenden boeken en talloze efemere (eenmalige) druksels omvat. In deze verzameling zijn diverse bibliofiele persen nagenoeg compleet aanwezig.
Dit margedrukwerk vergt een bijzondere behandeling wat conserveren betreft. Het is kwetsbaar en bovendien kostbaar en het vergt een speciale manier van opbergen. De Zeeuwse Bibliotheek heeft daar momenteel echter geen middelen voor; de vele noodzakelijke restauraties van het Oud Bezit slokken de beschikbare gelden op. Om deze bijzondere collectie toch op een goede manier te kunnen conserveren is vanuit de wereld van de margedrukkers zelf het Hornbook-project tot stand gekomen.

Het Hornbookproject
Hornbooks zijn de voorlopers van het ons vertrouwde ABC-boek en werden vanaf de Middeleeuwen tot de 18de eeuw in het onderwijs gebruikt. Een Hormbook is in feite een rechthoekig plankje (met een handgreep) met daarop een velletje papier met het alfabet. Dat papier is bedekt met een plaatje hoorn. 
Vorig jaar zijn er 26 drukkers aan het werk gegaan om gestalte te geven aan een Hornbook ten behoeve van het project. Het project was gecompliceerd en het aantal betrokkenen zo groot - naast drukkers waren er ook boekbinders, houtbewerkers, cassettemakers, zeefdrukkers en clichémakers bij betrokken - dat het uiteindelijke resultaat een unicum is in de Nederlandse boekgeschiedenis. Allereerst is er een rode cassette waarin het Hornbook gestoken is. Haalt men dit eruit, dan ziet men 2 eikenhouten platten die de vorm van het oude Hornbook hebben. Tussen de platten bevinden zich achtereenvolgens een katern met het voorwerk, een leporello en een katern met het nawerk.

Een leporello is een boek waarvan de bladen uit één lange, meermalen gevouwen strook bestaan. In dit geval gaat het om een leporello met een lengte van vier meter. Daartoe zijn 13 dubbelzijdig bedrukte bladen harmonicagewijs gevouwen en aan elkaar geplakt. Op de bladen zijn door 26 margedrukkers de 26 letters van het alfabet gedrukt, voorzien van een (literaire) uitweiding en/of afbeelding. Iedere drukker was vrij om zelf vorm te geven aan zijn door loting toegewezen letter, echter binnen het overkoepelend thema margedrukken. De drukkers werkten in koppels van twee: de voor- en achterzijde van een blad moesten in onderling overleg vervaardigd worden.
Het voorwerk is getiteld Van Hornbook tot ABC-Prentenboek en bevat geïllustreerde bijdragen van John Landwehr en Frits Booy over de ontwikkeling van het hornbook tot de bekende 20ste eeuwse ABC-boekjes. Het nawerk bestaat eveneens uit 2 bijdragen. De eerste is van Ronald Rijkse, de conservator van de Zeeuwse Bibliotheek, die de kwetsbaarheid van de collectie aan de orde stelt. De tweede bijdrage betreft de verantwoording van het gehele project.
De totale oplage bedroeg 135 exemplaren, waarvan 92 voor de verkoop. Deze waren reeds bij voorintekening verkocht. Zodoende kon bij de feestelijke afsluiting op 23 mei een cheque overhandigd worden aan de directeur van de Zeeuwse Bibliotheek ten behoeve van de conservering van de rijke collectie margedrukwerk.

Ronald Rijkse
Conservator Oud Bezit en Bijzondere Collecties Zeeuwse Bibliotheek

 

Internet
De Stichting drukwerk in de marge heeft een website, waarop veel informatie en afbeeldingen zijn te vinden over het Hornbook-project. Via deze site is een uitgebreid artikel te vinden over het Hornbook, die staat op de website De school anno nu.


Instelling:
Zeeuwse Bibliotheek