Een mens moet minder eten tot zich nemen dan zijn natuur verlangt beweert een 13de-eeuwse encyclopedie. Je volproppen met eten is onverstandig, omdat de maag ervan opzwelt en kwade sappen vrijkomen, waardoor je moet overgeven. Op lange termijn verouder je er een stuk sneller door en ga je eerder dood. Dit advies voor een gezonde levensstijl staat in bijna alle medische teksten uit de Middeleeuwen. Net als hun collega's uit de 21ste-eeuw, hameren middeleeuwse artsen op het belang van een gezonde voeding. Maar wat is gezonde voeding in middeleeuwse ogen?
 |
|
Een arts onderzoekt de urine van een patiënt. Detail uit Hippocrates, Aphorismi et prognostica cum commentis Galeni, Stralsund, 1339, Museum Meermanno-Westreenianum, 10 B 22, fol. 9r.
|
Lichaamssappen
De middeleeuwse voedingsleer wortelt in het gedachtegoed van de Griekse arts Hippocrates (ca. 460 - 377 v. Chr). In zijn visie bestaat ieder mens uit een unieke combinatie van vier bestanddelen: bloed uit het hart, slijm uit de hersenen, gele gal uit de lever en zwarte gal uit de milt. De verhouding tussen deze lichaamssappen bepaalt de gezondheid van de mens. Als de sappen in balans zijn, is de mens gezond, maar een verstoring van het evenwicht veroorzaakt ziekte en psychisch leed. Artsen werden getraind om bij patiënten de exacte samenstelling van de sappen vast te stellen onder andere door de urine te bestuderen. Met een uitgekiend dieet kon, zo dacht men, het evenwicht tussen de lichaamssappen worden behouden of een eventuele onbalans worden hersteld.
Snoep gezond, eet een appel?
Alles wat vruchtdragende bomen voortbrengen is in principe niet bestemd voor de mens om te eten,waarschuwt een populaire middeleeuwse medische tekst, waarin een arts zijn ervaringen heeft opgeschreven. Het eten van vers fruit - tegenwoordig een must - wordt afgeraden. Wie fruit wil eten, kan het beter eerst inmaken of inleggen. Naast dit soort algemene voorschriften bestaan tal van specifieke regels. Rogge bijvoorbeeld is niet goed voor mensen met een overvloed aan zwarte gal; erwtensoep is uit den boze voor diegenen in wie gele gal de boventoon voert. Deze voedingsmiddelen vergroten de invloed van de toch al dominerende lichaamssappen, waardoor het evenwicht verstoord raakt en de mens ziek wordt. Ook spelen de leeftijd en het seizoen een rol. Zo is puree van pompoenen heilzaam voor mensen met veel gele gal en voor kleine kinderen. Maar 's zomers meer dan 's winters.
 |
In de 14de eeuw schreef Magninus van Milaan een gezondheidsleer, getiteld Regimen sanitatis. Deze populaire tekst werd in het Nederlands vertaald door Thomas van der Noot, die het in 1514 op de drukpers legde. Houtsnede uit het exemplaar: Magninus Mediolanensis, Tregement der ghesontheyt, Brussel, Thomas van der Noot, 1514, Den Haag, KB, 228 A 18, fol. g4r.
|
De theorie van de lichaamssappen is inmiddels allang achterhaald. Toch zouden sommige middeleeuwse ideeën die hieruit zijn voortgevloeid, niet misstaan in een modern dieetvoorschrift. Nu ruim dertig procent van de Nederlanders aan overgewicht lijdt, is de dringende roep om matigheid uit de 13de eeuw bijvoorbeeld nog steeds actueel.
Saskia Bogaart
Literatuur
Rabbenu Mosche Ben Maimon (Maimonides), Regimen sanitatis, Duitse vertaling en inleiding van Süssmann Muntner, Karger, Basel/New York, 1966.
Ria Jansen-Sieben, Het menselijk lichaam en de geneeskunde, in: De middeleeuwse ideeënwereld 1000-1300, red. Manuel Stoffers, Verloren, Hilversum, 1994, 233-266.
Tacuinum sanitatis. Middeleeuwse gezondheidsleer, inleiding van Luisa Cogliati Arano, Het Spectrum, Utrecht/Antwerpen, 1976.
