Het Maritiem Museum in Rotterdam heeft een omvangrijke collectie atlassen, kaarten en globes. Een belangrijk onderdeel daarvan is de collectie Engelbrecht. Willem Anton Engelbrecht (1879-1965) was een Rotterdamse cargadoor (scheepsbevrachter) die een grote privé verzameling van onder meer atlassen en kaarten opbouwde. Na zijn dood werd deze voor de stad Rotterdam aangekocht. Eén van de schatten uit de collectie is de "Spieghel der Zeevaerdt" uit 1584.
 |
|
Titelpagina van de Spieghel der Zeevaerdt door Lucas Jansz. Waghenaer, Collectie Maritiem Museum Rotterdam, invnr WAE104
|
Het is de eerste zee-atlas die in Europa verscheen. De atlas werd samengesteld door Lucas Jansz. Waghenaer, een oud-stuurman uit Enkhuizen. Waghenaer had met zijn atlas groot succes, al werd hij er niet rijk van. In verschillende talen, onder meer in het Latijn, Nederlands, Duits en Engels, werd deze op de markt gebracht. Zo populair was de Spieghel in Engeland, dat sindsdien zee-atlassen daar nog steeds Wagoners (Waghenaers) heten.
In de atlas worden alle kusten van Europa getoond, met uitzondering van die van het Middellandse zeegebied. Alle kaarten in de Spieghel der Zeevaerdt hebben dezelfde opbouw. De zee is altijd onder, het land is altijd boven afgebeeld. Verder kenmerken de kaarten zich als zeekaart door de kompasroos met de kompaslijnen. Met behulp hiervan kon een stuurman zijn koers uitzetten. De diepte van het water langs de kust wordt met cijfers aangeduid. Obstakels in het water, zoals zandbanken of rotsen, zijn duidelijk aangegeven. Ook van belang voor een schipper zijn de plaatsen waar hij kan ankeren. Deze zijn door een anker als symbool aangegeven. Zeer typerend voor zeekaarten in het algemeen, is de aparte inzet van een kustprofiel in de kaart. Zo'n landverkenning toont de schipper de kenmerkende elementen van de kustlijn, zoals een vreemde rotsformatie, een hoge duinformatie, een vuurtoren of een kerktoren.
 |
|
De Engelse kust met de monding van de Theems, Zeekaart uit de Spieghel der Zeevaerdt door Lucas Jansz. Waghenaer, Collectie Maritiem Museum Rotterdam, invnr WAE 633, hieronder een detail: de diepte wordt aangeduid, zandbanken, ankerplaatsen en kenmerkende kustlijn elementen.
|
 |
Opvallend aan juist de zeekaarten van Waghenaer is dat de zeemonden op een grotere schaal zijn getekend dan de rest van de zeekaart. Op deze manier had de schipper meer houvast om een haven in te zeilen. Steun had de schipper overigens ook aan de teksten die in de atlas zijn opgenomen. Hierin werd hem precies uitgelegd hoe hij moest varen om een bepaalde havenstad te bereiken. Zo'n beschrijving wordt een zeilaanwijzing genoemd. Waghenaer was overigens lang niet de eerste die zeilaanwijzingen publiceerde. De oudst bewaard gebleven zeilaanwijzingen stammen uit de 15de eeuw. Wel was Waghenaer de eerste die deze met een zeekaart combineerde.
 |
| 'De wereld volgend Blaeu', 'varen en kaarten maken'. Gravure uit de atlas 'Licht der Zeevaart', 1620 door w.Jsz. Blaeu. Afgebeeld is een zeevaartkundige les waarbij allerlei navigatieinstrumenten gebruikt worden. Van links naar rechts: kompas, zandloper, astrolabium, zeemansgidsen, passers, globes, kaarten, jacobstaf en rechts weer een astrolabium. De lantaren bovenin de gravure is de symbolische afbeelding van de titel van de atlas. |
Waghenaer versierde zijn kaarten met afbeeldingen van zeemonsters en schepen. Het is overigens zeer de vraag of de zee-atlas van Waghenaer ook daadwerkelijk op zee werd gebruikt. De atlas was te duur en door zijn grote formaat ook niet handig. Het was een luxe-artikel dat de Nederlandse kennis toonde op het gebied van de zeevaartkunde. Wat schepen dan wel aan boord hadden, waren de zeemansgidsen. Zulke zeemansgidsen bevatten dezelfde informatie als de grote zee-atlas, maar waren veel kleiner, een soort zakboekje. Waghenaer gaf zo'n zeemansgids in 1592 uit. Lucas Jansz. Waghenaer staat aan het begin van de ontwikkeling van de Nederlandse zee-kartografie. Uitgevers, zoals Blaeu, Janssonius, Colom en Van Keulen, brachten die in de 17de eeuw tot grote bloei.
Sjoerd de Meer
Literatuur
Lucas Jansz. Waghenaer van Enckhuysen : de maritieme cartografie in de Nederlanden in de zestiende en het begin van de zeventiende eeuw (tentoonstellingscatalogus Zuiderzeemuseum: Enkhuizen 1984)
