 |
| Kaart van Noord-Holland (detail), Joost Jansz. Beeldsnijder 1575-1608, Universiteitsbibliotheek Amsterdam |
 |
| Kaart van Noord-Holland, Joost Jansz. Beeldsnijder 1575-1608, Universiteitsbibliotheek Amsterdam (klik hier voor een grotere kaart) |
 |
| Detail van de Kaart van Noord-Holland, Joost Jansz. Beeldsnijder 1575-1608, Universiteitsbibliotheek Amsterdam |
Diverse werken op het gebied van de beeldhouwkunst, architectuur en bouwkunde zijn van hem bekend of worden aan hem toegeschreven. Hij ontwierp onder meer de Renaissance bovenbouw (1566) van de toren van de Oude Kerk in Amsterdam. Behalve dat was hij ook een bij het Hof van Holland beëdigd landmeter en zoals deze kaart ons toont cartograaf. Vele in kaart gebrachte opmetingen van landerijen zijn van hem bekend, met name van gebieden in Amstelland en Utrecht en van delen van Amsterdam. Vooral bij de voorbereidende werkzaamheden voor de westelijke uitbreiding van de stad, die voltooid werd in 1593, speelde hij een niet-onbelangrijke rol.
De goede reputatie van Joost Jansz en het feit dat hij in het hardnekkig Spaansgezinde Amsterdam woonachtig was zal voor de hertog van Alva aanleiding zijn geweest hem te verzoeken een kaart van het noordelijk gedeelte van Holland en aangrenzende gebieden te vervaardigen. De omliggende steden waren immers minder gehoorzaam dan de stad aan de Amstel; zij moesten onder controle gebracht en gehouden worden.
De wirwar van meren, dijken, rivieren en moeilijk begaanbare plaatsen in dit lastige gebied vroegen derhalve om een goede overzichtskaart. Joost Jansz had uit zijn praktijk als landmeter al veel kennis van het gebied opgedaan en was goed in staat om binnen vrij korte tijd het gehele gebied op de kaart te completeren.
 |
Kaartje van het Noorderlijkste puntje van Noord Holland, in de marge van de kaart afgebeeld |
Met de kaart van Joost Jansz Beeldsnijder beschikken we over een prachtig overzicht van noordelijk Holland zoals dat er in 1575 uitzag. Dit is met name zo belangrijk omdat vrij kort erna een stroom van veranderingen het gebied een metamorfose zou bezorgen.
Het binnenwater was een grote zorg, groter vaak dan het buitenwater. Hoe kreeg je het weg en hoe voorkwam je steeds verdere afkalving van de kwetsbare, veenrijke meeroevers? Diverse uitvindingen, zoals betere molens en een getrapte bemaling, maar ook de aanwezigheid van een rijke handelsstad met gefortuneerde investeerders, brachten een proces in beweging waardoor binnen minder dan een halve eeuw alle grote en vele kleinere meren drooggelegd werden. De gehele waterstaatkundige situatie werd ingrijpend gewijzigd door deze droogmakerijen en alle bijkomende voorzieningen. Ook werd in korte tijd een stelsel van trekvaarten aangelegd. De kaart van Beeldsnijder geeft zo'n duidelijk beeld van dit gebied vóór die veranderingen, dat diverse historische reconstructiekaarten hem als uitgangspunt hebben gekozen.
 |
| Een van de 9 prenten in de mare van de kaart, door Claes Jansz Visscher. |
De rand om de eigenlijke kaart verheft het stuk tot een wandsierraad, dat weinig meer met de oorspronkelijke militaire bedoelingen ervan te maken heeft. Het werd in deze periode steeds gebruikelijker om kaarten als wanddecoratie in huis te hebben. Dit is ongetwijfeld ook de reden waarom dit als wandkaart uitgevoerde exemplaar het laatste goed bewaarde voorbeeld is. De rest is slecht of lang geleden verloren gegaan. De tekst geeft een uitgebreid exposé over de historische, geografische en sociaal-economische wetenswaardigheden van het gebied. De tekstblokken zijn verluchtigd met een reeks prentjes door kwaliteitsgraveur Claes Jansz Visscher. Het laatste prentje completeert het overzicht van de regio. Het is een klein kaartje van het noordelijke puntje van Holland en een aantal waddeneilanden. Die gebieden ontbraken op de hoofdkaart; zij waren indertijd voor de Spanjaarden kennelijk van minder belang.
De kaart van Joost Janszoon Beeldsnijder is in vele opzichten een belangrijk historisch document, dat nog steeds ter hand genomen wordt voor allerlei doeleinden. Om dat doel te kunnen blijven dienen en om het kwetsbare origineel te sparen werd in 2002 van dit stuk een facsimile-uitgave op ware grootte verzorgd, met een uitgebreide toelichtende tekst door drie deskundigen.
Jan Werner
Lees meer over de kaart van Joost Janz Beeldsnijder en bekijk hem in detail.
