 |
| De tijd die de liefde overwint, detail van een wandklok, Charles Cressent, 1745, brons, Rijksmuseum Amsterdam |
 |
| Vadertje Tijd, naakt en met vleugels op de rug. Op de grond ligt een gouden weegschaal tussen bladeren. Pieter Christoffel Wonder, De Tijd, 1810, olieverf op doek, 124 x 107 cm, Rijksmuseum, Amsterdam |
 |
| Vadertje Tijd in Twents kostuum, onderdeel van de gevel van Chronomium, museum voor Tijdmeetkunde, Ootmarsum. Vader Tijd kijkt hier omhoog om te zien of ons uurwerk nog wel in pas loopt met het hemelse uurwerk |
Vooral wanneer wij oud en nieuw vieren, lijken we ons op de tijd te willen bezinnen. Met de afronding van het jaar en een nieuw begin halen we Vadertje Tijd aan als symbool voor het verstrijken van de uren, dagen, maanden. Ook staat hij voor onze kwetsbare relatie met de tijd, onze vergankelijkheid. De manier waarop Vader Tijd wordt afgebeeld, heeft daar mee te maken.
Goden
Vadertje Tijd met zijn attributen komt voort uit een aantal Griekse en Romeinse goddelijke figuren: Kairos, Aion en Chronos of Kronos (Saturnus in het Latijn). De voorstellingen van deze gestaltes en bijbehorende attributen zijn uiteindelijk vereenzelvigd tot onze huidige weergave van de tijd.
Zo werd Kairos, een personificatie van het korte ogenblik waarop iemands fortuin kan omslaan, afgebeeld als een naakte, gevleugelde, maar nog jonge man. Hij staat voor het keerpunt in het leven van een mens. Zijn attributen waren de weegschaal en scheermes.
Aion symboliseerde de eeuwigheid met tijd als bron van alle scheppende kracht in de wereld. Aion werd neergezet als een oude man omstrengeld met een slang en vaak ook de kring der tijd - met de dierenriemtekens om zich heen. Ook hij bezat soms vleugels.
Chronos ligt vooral aan de wortel van onze huidige Vader Tijd. De Grieken stelden Chronos, de tijd, voor als een stroom of rivier, of als staartetende slang. In de loop der tijd werd Chronos, door een gelijkluidendheid in naam, geïdentificeerd met een andere God: Kronos, Saturnus bij de Romeinen. Kronos, de vader van Zeus, was oorspronkelijk de god van de landbouw en werd afgebeeld als oude bebaarde man - hij werd gezien als de oudste godheid - met een sikkel of zeis (symbolen van de oogst).
Symboliek
De toebedeelde attributen die Vader Tijd nu met zich meedraagt, hebben elk, met name in de Middeleeuwen en Renaissance, een eigen betekenis gekregen. Zo ging de sikkel of zeis van Kronos de wijze betekenen waarop de tijd alles afsnijdt, later ook een allegorie voor de dood. Vleugels verwezen weer naar tempus fugit, de tijd vliegt en de weegschaal ging staan voor een allesbepalend tijdspunt: dat gunstige moment dat er opeens is maar ook weer snel voorbij kan zijn, het punt waarop een snelle en juiste afweging nodig is. De slang werd gezien als symbool van het jaar en doordat hij in de eigen staart bijt, ook als afspiegeling van het oneindige en de tijd die zichzelf verslindt. De zandloper of klok kwam er pas in de Late Middeleeuwen bij. Een verklaring zou zijn dat rond dezelfde tijd openbare klokken in Europa gebruikelijk werden en in het algemeen tijdsmeting belangrijker werd door de opkomende handel. Vooral de zandloper moest ons herinneren aan de kortstondigheid van het aardse leven, de vergankelijkheid en nietigheid van het aardse bestaan, met zandkorrels als de uren die verstrijken. Maar ook: een nieuw begin, een zandloper kan immers weer omgedraaid worden. En dat is precies datgene wat wij tijdens oud en nieuw overdenken.
Susanne Wennekes
Literatuur
J. van Lier en J.Simons, Tijd in beeld, in: Verbum (1995).
J. Hall, Illustrated dictionary of symbols in Eastern and Western art, (Londen, 1996).
K. Lippincott, (red.), The Story of time, (Londen 1999).
