Veel voorwerpen die we tegenwoordig tot de kunst of kunstnijverheid rekenen, zijn oud. Dat geldt voor een heiligenbeeld uit de Middeleeuwen, voor schilderijen van oude Hollandse meesters uit de 17de eeuw, voor een zilveren lepel uit de 18de eeuw of voor een fraai bewerkte kast uit de 19de eeuw. Zelfs moderne kunst uit de 20ste eeuw is in een aantal opzichten al als oud te beschouwen.
Ouderdom hoeft echter niet schadelijk te zijn. Veel voorwerpen doorstaan de tijd opvallend goed en soms is de zichtbare aanslag van die tijd ook aantrekkelijk. Zo geeft patina (de doffe aanslag of corrosie die ontstaat op koperlegeringen) oude bronzen voorwerpen vaak hun charme. Een 17de-eeuwse schildering hoeft er ook niet altijd uit te zien alsof het stuk fris uit het atelier van de meester komt. Sterker nog: er ontstaat vaak discussie wanneer er een groot verschil te zien is tussen de gedempte kleuren van een vervuild werk en de felle tinten van datzelfde werk na een schoonmaakbeurt. Dat was bijvoorbeeld het geval na het schoonmaken van de fresco's van Michelangelo in de Sixtijnse kapel in Vaticaanstad: men was zo gewend en gehecht geraakt aan de doffe, zwakke kleuren dat het veel toeschouwers bijna ongelooflijk leek dat Michelangelo de nu weer zichtbare levendige kleurschakeringen zo bedoeld had. Met de lagen vuil en stof was ook het romantische beeld van de oude schildering verdwenen, de vernieuwde kleuren waren in de ogen van veel mensen veel te modern.
 |
|
Tijdens het ouder worden ontstaan barstjes in de verflaag. Deze worden verzoorzaakt door het krimpen en uitzetten van de houten drager of het doek waarop de voorstelling geschilderd is. De fijne verfbreuken van ouderdomscraquelé gaan door alle lagen van de verf en grondering tot op de drager. Foto: Rijksmuseum Twenthe
|
Een bekende vorm van het zichtbaar verouderen van kunst is het craquelépatroon dat in schilderijen verschijnt. Ook craquelé is in principe geen probleem voor de conditie van een schilderij; alleen als de verf loslaat, zal het schilderij behandeld moeten worden. Datzelfde geldt voor patina: patina is prima, maar een snelle groei van corrosie op metaal is bijna altijd schadelijk.
Soms zijn verouderingsverschijnselen echter esthetisch storend.
Ondanks het feit dat ze geen gevaar vormen voor de conditie van het werk, zullen we ze toch willen verwijderen. Dat geldt bijvoorbeeld voor sterk vergeeld vernis dat maakt dat de voorstelling van een schilderij nauwelijks meer zichtbaar is.
De veroudering van voorwerpen is voor een groot deel afhankelijk van de kwetsbaarheid van de gebruikte materialen en van het maakproces. Sommige materialen verouderen snel, andere veel langzamer. Zo zullen bepaalde pigmenten of kleurstoffen eerder van kleur verschieten dan andere. Geel bijvoorbeeld vervaagt eerder dan blauw; de groene partijen in veel wandtapijten zien er dan inmiddels ook blauw uit.
Een object wordt extra kwetsbaar wanneer verschillende materialen zijn gebruikt. De verschillende grondstoffen kunnen immers onafhankelijk van elkaar reageren op de omgeving. Wanneer het vochtig is, zal hout uitzetten en wanneer de lucht droger wordt, krimpt het weer. Een beschilderd paneel of een houten beeld met beschildering kan dan ook schade oplopen wanneer de verf niet in dezelfde mate als het hout uitzet en krimpt. De verf kan barsten en in het ergste geval zelfs van het hout afspringen en verloren gaan.
Het zijn vaak de spanningen tussen de verschillende materialen die de verslechtering van de toestand van kunstvoorwerpen versnellen. De meeste voorwerpen zijn samengesteld uit verschillende materialen, dat geldt onder meer voor schilderijen en voor meubelen, voor beschilderde beelden en voor vergulde lijsten, voor klokken, voor kasten en voor veel moderne kunstwerken.
Deze tekst is afkomstig uit de publicatie De Kunst van het Bewaren. Restauratie en conservering van kunstvoorwerpen, samenstelling en redactie Barbara Kruijsen, uitgave Waanders Uitgevers, Zwolle, ISBN 90 400 8761 X | NUR 658.
