 |
 |
| De legendarische bruine band van de atlas in 1912. Het omslag van P.R. Bos en J.F. Niermeyer, Bos schoolatlas der geheele aarde (20ste druk ; Groningen 1912) |
De band van de Grote Bosatlas anno 2001. Wolters-Noordhoff Atlasprodukties, De Grote Bosatlas (Groningen 2001)
|
De oorsprong van de Bosatlas ligt in het hbs-onderwijs. De snelle opmars van dit schooltype in de jaren 1860 en 1870 betekende een enorme stimulans voor het onderwijs in aardrijkskunde. Op de hbs was aardrijkskunde voor het eerst een verplicht vak. Deze omstandigheden vormden de ideale voedingsbodem voor de populariteit van de Bosatlas.
De eerste Bos' schoolatlas der geheele aarde verscheen in 1877 bij uitgeverij J.B. Wolters. Pieter Roelf Bos (1847-1902) was onderwijzer aan de rijks-hbs te Groningen. Hij maakte de atlas als aanvulling op zijn aardrijkskundige leerboek. Als leraar was hij goed op de hoogte van de eisen waaraan een goede schoolatlas moest voldoen. Gedurende de eerste 80 jaar zouden praktiserende (hoog)leraren de redactie blijven voeren. Hierdoor bleef de atlas nauw aansluiten bij het dagelijkse gebruik in de klas.
 |
| Overzichtskaart van Europa uit de Grote Bosatlas van 1912. De kaart laat duidelijk de politieke situatie in Europa aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog zien. Europa, kaart 5 in: P.R. Bos en J.F. Niermeyer, Bos schoolatlas der geheele aarde (20ste druk ; Groningen 1912) |
Een heldere en functionele schoolatlas
De kiem van het succes lag in de helderheid en de functionaliteit. Bos hanteerde als motto voor de atlas een citaat van de Duitse geograaf Alexander von Humboldt: "Nur leer scheinende Karten prägen sich dem Gedächtnisse ein" (Alleen kaarten die leeg lijken, prenten zich in het geheugen in). Door een rustig kaartbeeld zou de leerling zich een kaart veel gemakkelijker eigen kunnen maken. De redactie heeft tot op de dag van vandaag deze uitgangspunten succesvol gehandhaafd.
Aanvankelijk ondervond de Bosatlas stevige concurrentie van andere schoolatlassen. Pas in de jaren '20 dolf de laatste serieuze mededinger het onderspit. Sindsdien is de Bosatlas de onbetwiste marktleider. Andere uitgeverijen hebben nog wel pogingen ondernomen om het monopolie te doorbreken, maar tot nog toe zonder succes.
|
|
| Kaart van de economische samenwerking in Europa anno 1967. Dit is een typisch voorbeeld van de thematische kaarten die in de jaren 60 hun opmars maakten in de Bosatlas. economische samenwerking, kaart 93 B in: F.J. Ormeling, De grote bosatlas (46ste druk; Groningen 1968) |
Aanpassing aan ontwikkelingen in het onderwijs
Vanaf ongeveer 1890 volstond de redactie decennia lang met slechts kleine wijzigingen. Zo veranderde het karakter van de atlas maar heel geleidelijk tot de jaren '60. Ten tijde van de Mammoetwet maakte het onderwijs stormachtige ontwikkelingen door, die ook hun weerslag vonden in de Bosatlas. De meest typerende wijziging was de enorme toename van het aantal thematische kaarten als aanvulling op de zuiver topografische overzichtskaarten. Dit sloot aan bij het nieuwe accent van het onderwijs op economische en sociaal-geografische onderwerpen. Ook het uiterlijk van de Bosatlas veranderde: de legendarische bruine band verdween en de naam werd officieel Grote Bosatlas.
Samen vormen de 52 drukken van de Bosatlas een monument voor de ontwikkeling van het onderwijs in de afgelopen 125 jaar. De atlas heeft zijn oorsprong in de hbs en is sindsdien met het onderwijs mee veranderd. Ook de meest recente editie heeft zich weer aangepast aan de eisen van de tijd. De Bosatlas is namelijk interactief geworden: de klassieke papieren atlas vormt tegenwoordig een geheel met een cd-rom en een website.
Casper C. Brienen
Literatuur:
- Groot, Jan de, 'Bosatlas, nationaal monument. P.R. Bos anderhalve eeuw na zijn geboortejaar herdacht' (Groningen 1996).
- Holten, Ad van, 'De wereld volgens' Meester Bos, Geografie 11 afl. 9 (Utrecht 2002), 26-29.
- Ormeling, F.J., 'Honderd jaar Bosatlas', Kartografisch Tijdschrift 3 afl. 4 (Schipluiden, Groningen 1977), 15-26.
- 'Themanummer 125 jaar Bosatlas', Kartografisch Tijdschrift 28 afl. 4 (Buitenpost, Zoetermeer 2002).
)
