 
  |
| Amsterdam in vogelvlucht, Cornelis Anthonisz., 1544, Rijksmuseum Amsterdam. Klik op de kaart voor meer detail. |
Beide kaarten, het schilderij en de houtsnede, tonen de stad vanaf een denkbeeldig punt ergens in de lucht, vanuit het noordoosten, het IJ onderaan, het zuiden boven. De haven ligt vol met schepen; rechts boven, zwevend op een wolk, zit de zeegod Neptunus die het stadswapen vasthoudt.
De kaart van Cornelis Anthonisz. was gemaakt naar het voorbeeld van de vermaarde vogelvluchtkaart van Venetië door Jacobo de Benari uit 1500. Dit was de eerste kaart met een complete stad in vogelvluchtperspectief. Alle waarnemingen van hoe gebouwen er uitzagen waren hierbij door Benari vanaf de begane grond en vanaf hoge gebouwen gedaan. Vervolgens werden ze vertaald via de wetten van het perspectief, naar hoe ze er vanuit de lucht uitzagen. Mogelijkheden om de stad werkelijk vanuit de lucht te bekijken had de maker van de kaart natuurlijk niet.
Cornelis Anthonisz. paste een zelfde werkwijze toe. Hij nam een, zeer waarschijnlijk door hemzelf opgemeten, stadsplattegrond als basis. Voor dat opmeten moet hij diverse torens en andere hoge gebouwen als meetpunt genomen hebben om vandaar uit via het meten van de hoeken en door het meten van de afstanden de positie van andere meetpunten te bepalen. Deze methode, de voorwaartse snijding, was nog maar kort tevoren (in 1533 in het Latijn, in 1537 in het Nederlands) gepubliceerd. Het is een vroege vorm van de driehoeksmeting of triangulatie, die pas na 1600 geperfectioneerd zou worden en sindsdien de basis is geweest voor alle kartering.
Op de stadsplattegrond trok Cornelis Anthonisz. vervolgens exact noord-zuid verlopende lijnen. Op het paneel waarop de vogelvluchtkaart geschilderd is, lopen die lijnen niet meer parallel, maar de schilder laat ze links boven aan de horizon samenkomen in een verdwijnpunt. Zo komt het, dat de stad beneden vooraan, aan de noordzijde, groter en breder is weergegeven dan boven, aan de zuidzijde, die verder van de toeschouwer verwijderd is. Zelfs de ingeschilderde bebouwing wordt op het schilderij naar boven toe iets kleiner. Midden boven, waar het Spui en de Heiligeweg met omgeving te vinden zijn, smokkelde de kunstenaar met het perspectief, om ervoor te zorgen dat de bebouwing daar toch nog duidelijk zichtbaar bleef.
Bij de bebouwing die Cornelis Anthonisz op de houtsnedekaart weergaf, lijkt geen sprake meer van perspectivische verkleining naar achteren toe. Alles is weergegeven in zogeheten scheve parallelprojectie, d.w.z. alle gebouwen staan onder een zelfde hoek op het kaartblad en alle verticale (opgaande) lijnen zijn parallel aan elkaar getekend, zonder perspectief. Wel zijn de belangrijke gebouwen de kerken, het stadhuis een maatje groter weergegeven, zodat ze beter in het oog springen.
De geschilderde kaart was een opdracht van het stadsbestuur. Het lijkt erop dat Cornelis Anthonisz. de houtsnedekaart gemaakt en uitgegeven heeft op eigen initiatief. In wat voor aantallen deze werd gedrukt, is onbekend. Wel weten we dat hij tenminste nog zesmaal opnieuw is uitgegeven, de laatste keer kort na 1636, dus bijna een eeuw na ontstaan. Een van de weinige middelen om de diverse uitgaven uit elkaar te houden, zijn de kleine wijzigingen in de gedrukte tekst midden boven op de kaart. Hier kon met losse drukletters steeds iets veranderd worden. In de voorstelling, gesneden in twaalf houtblokken, konden geen wijzigingen worden aangebracht. Dat betekent, dat de kaart al snel niet meer de actuele situatie weergaf, maar als antiquarisch object voldoende populair bleef om alle herdrukken lonend te maken.
De kaarten die vanaf het eind van de 16de eeuw verschenen, waaronder de vogelvluchtkaarten van Pieter Bast en Balthasar Florisz., werden gegraveerd of geëtst op koperen platen. Hierop konden bij de diverse herdrukken wel veranderingen in het kaartbeeld worden aangebracht, waardoor deze kaarten langer actueel bleven.
Bert Gerlagh
Dit is de bewerkte en ingekorte versie van een artikel dat eerder verscheen onder de titel 'Zwevend boven daken en pleinen' in Ons Amsterdam, 10/11 (2002) pag. 318-336.
Literatuur
A.E. d'Ailly, 'Balthasar Florisz. plattegrond van Amsterdam', Jaarboek Amstelodamum 29 (1932), 103-130
Patricia van Alkhoven 'Bestudering en analyse van oude stadsplattegronden met behulp van de computer. De kaart van Heusden uit het stedenboek van Joan Blaeu 1649', Caert-Thresoor jrg. 11 (1992), p. 87-93
C.P. Burger, Amsterdam in het einde der zestiende eeuw door Pieter Bast; toelichting tot de reproductie der kaart van 1597 en details ontleend aan jongere gewijzigde drukken, (2e uitgaaf, Amsterdam 1925)
F.J. Dubiez, Cornelis Anthoniszoon van Amsterdam; zijn leven en werken ca. 1507-1553 (Amsterdam 1969)
Bert Gerlagh, 'Zwevend boven daken en pleinen. Amsterdam in vogelvlucht', Ons Amsterdam jrg. 54 (2002), 328-336
Marc Hameleers, 'Afbeeldingen van steden: een poging tot plaatsbepaling tussen kunst en wetenschap', Caert-Thresoor jrg. 8 (1989), p.22-32
Maikel Niël, 'De perspectivische ruimteweergave van het Gezicht in vogelvlucht op Amsterdam van Cornelis Anthonisz.', Caert-Thresoor jrg. 19 (2000), 107-113
H.C. Pouls, 'De driehoeksmeting of triangulatie', Caert-Thresoor jrg. 8 (1989), p.61-71
