Het mikwe

Een Joods ritueel bad heeft niets te maken met de kuip in onze badkamer. Het is een middel om spirituele reinheid te verkrijgen.

Mikwe in het complex van de Portugese Synagoge aan het Mr. Visserplein te Amsterdam. Collectie Joods Historisch Museum. Uit: fotozuil Joods Leven in Amsterdam, 1999-2002, Anita Frank en Pauline Prior

Binnen de 613 bijbelse geboden en verboden, die de leidraad vormen van het joodse leven, neemt de groep wettelijke voorschriften rondom reinheid en onreinheid een belangrijke plaats in. Deze begrippen hebben niets te maken met vies of schoon, maar gaan over rituele, spirituele rein- of onreinheid.
De status van rituele reinheid kan verworven worden door onderdompeling in een mikwe, een speciaal voor dit doel aangelegd bad. Voor het orthodoxe jodendom is deze onderdompeling in drie situaties een vereiste.
In de eerste plaats in de context van het huwelijksleven; een gehuwde vrouw mag, na haar maandelijkse menstruatieperiode - die als periode van onreinheid gezien wordt - pas nà een bezoek aan het mikwe weer seksueel contact met haar echtgenoot hebben. Ook in geval van bekering wordt de overgang van niet-jood naar jood gemarkeerd door onderdompeling in het rituele bad. Tenslotte wordt eetgerei, dat door niet-joden is vervaardigd, door reiniging in het mikwe geschikt voor gebruik in een joods huishouden.

Het bad der Hoogduitsche Jooden te Amsterdam, P. Wagenaar, 1783. Collectie Joods Historisch Museum

De aanwezigheid van een ritueel bad is dus onontbeerlijk voor een joodse gemeenschap, en de aanleg ervan heeft dan ook een grotere prioriteit dan de bouw van een synagoge. Godsdienstoefeningen kunnen immers ook, als het moet, in een niet speciaal daarvoor gebouwde ruimte worden gehouden. Een mikwe moet daarentegen voldoen aan een aantal bijbelse en rabbijnse voorschriften.
Bij de restauratie van het 17de- en 18de-eeuwse synagogencomplex aan het Jonas Daniël Meijerplein te Amsterdam, stuitte men tot ieders verrassing op de resten van een ritueel bad. Uit rabbinale voorschriften, oude bouwbestekken en een 18de-eeuwse afbeelding was het mogelijk een gedeeltelijke reconstructie te maken van dit mikwe, al is het niet duidelijk geworden waar het trappetje heeft gezeten.
Op het eerste gezicht lijkt het mikwe op een zwembad van zeer bescheiden afmeting, maar wel zo groot, dat men zich er geheel in kan onderdompelen. Volgens de voorschriften werd het gevuld met een bepaalde minimum hoeveelheid natuurlijk - niet getapt - water, in dit geval regenwater. Dit vloeide via houten goten in een grote regenbak, die via leidingen in verbinding stond met het eigenlijke bad. Aan de vereiste hoeveelheid natuurlijk water werd verwarmd getapt water toegevoegd, zodat het tot borsthoogte reikte.
Het oudste bewaard gebleven mikwe van ons land is van niet te onderschatten cultuur-historische waarde, en is een van de meest authentieke onderdelen van het Joods Historisch Museum.

Jelka Kröger

De Hoogduytse Joode Synagoge, Amsterdam, anoniem, 1693. Collectie Joods Historisch Museum