De pracht van de Gonzaga's

Opdracht: (PO) De onderstaande gebeurtenis heeft werkelijk plaatsgevonden; de schrijster Clare Colvin heeft het in een romanvorm gegoten: zo zou het feest plaatsgevonden kunnen hebben. Opdracht:  1.- stel een feestgids (programma) samen voor de gasten.  2.- geef van enkele punten uit het feestprogramma uitleg. Gebruik hiervoor de bronteksten bij de hofcultuur over bijvoorbeeld Monteverdi.

Elke vrijdagavond wordt er gemusiceerd in de Spiegelzaal. Signora Adriana zingt en geeft de muziek zoveel kracht, zo'n bijzondere gratie, en ze brengt onze zintuigen zozeer in vervoering dat de zaal bijna een nieuw theater wordt. Brief van Claudio Monteverdi aan kardinaal Ferdinando Gonzaga, januari 1611

1.- Op het schilderij is een vrouw te zien die op haar sterfbed ligt. Ze heeft een nog jong gezicht, maar getekend door het leven. Een hand ligt op haar buik. Een vrouw die moeder is geweest... Naast haar knielt een jongere vrouw, en een man, overmand door verdriet, kijkt neer op het omgewoelde bed, met een oudere man naast zich. Boven hen hangt, als een wolk, een donkerrood gordijn waarin het rood van haar jurk terugkomt. Vincenzo is verrukt. Die slimme jonge Vlaming, zijn hofschilder Piero Paulo Rubens, hoorde over het schilderij toen hij op reis naar Rome was. De autoriteiten hadden het als altaarstuk afgewezen; ze hadden verklaard dat Caravaggio een godslasteraar was omdat hij de Heilige Maagd stervende had afgebeeld, als een gewone vrouw. De Moeder van God had geen gewone dood gehad, maar een mystieke hemelvaart. Rubens kocht het schilderij namens de hertog voor driehonderdvijftig scudi. Niemand anders zou zich eraan branden nadat het door het Vaticaan was gehekeld. [Het schilderij van Caravaggio: De Dood van Maria] Het komt nu bij de schat aan schilderijen in het hertogelijk paleis: de Madonna della Perla van Rafaël, waarvoor de hertog een markiezaat heeft gegeven, De triomf van Caesar van Mantegna, de Titiaans, de Tintoretto's, de Veroneses en de voorstellingen van Rubens naar Vergilius. Hij feliciteert de hofschilder, die de lof op een gereserveerde manier in ontvangst neemt. En een slim diplomaat ook, voegt de hertog eraan toe, hoewel hij hem nooit zou zeggen dat hij in eerste instantie van dat talent overtuigd was geraakt door de tactvolle en waardige manier waarop de jongeman had geweigerd om een reizende portretschilder te worden van de mooie hofdames voor de Venusgalerij van de hertog. Schilders zijn veel gemakkelijker in de omgang dan musici. Je koopt een schilderij en je vergeet de schilder. Musici zijn de hele tijd om je heen, hun kunst stroomt en verandert voortdurend, naar gelang hun stemming. Zonder hun aanwezigheid heb je geen muziek, maar met hun aanwezigheid heb je de ene crisis na de andere. Zijn alchemisten zouden schatrijk kunnen worden als ze de essentie van muziek konden maken, als een geur, en de musicus dan afdanken. En nu houden zijn zonen zich er ook al mee bezig, omdat de dichters en componisten uit Florence hun geschreven hebben en geprobeerd hebben met hun superieure kwaliteiten indruk te maken op het huidige gezelschap van Mantua. Nou, hoe meer talent hoe beter, hoewel de groothertog niet bepaald bereid leek zijn castraat nog een keer uit te lenen.

De klaagzang (lamento) van Arianna

2.- Caterina zingt de klaagzang van Arianna en roept de wraak van de hemel af over Theseus, die haar bedrogen heeft. De kleine Romeinse maakt haar aanvankelijke belofte waar. Ze beweegt zich prachtig en heeft een tragische uitstraling ontwikkeld waarmee ze haar zeventien jaren ver vooruit is. Maar dat was te verwachten, want Claudia was zowel een moeder als een zuster voor haar in de jaren dat ze niet thuis woonde. Arianna wordt Caterina's debuut aan het hof. Ondanks het feit dat de hertog heel ongeduldig was, heeft zijn maestro gezorgd dat ze niet de rol van virtuoze zangeres ging spelen. Caterina werd in het koor van de kapel voor het oog van de hertog afgeschermd. Claudio luistert naar de klaagzang, zijn ogen overschaduwd door een gebrek aan slaap. Zoals gebruikelijk was er veel te weinig tijd om met de Florentijnse dichter Rinuccini aan Arianna te werken, en nu heeft de hertog nog twee werken voor de bruiloftsviering bedacht: een stuk met intermedia en een dansfeest, Il Ballo delle Ingrate. Zouden Rinuccini en Monteverdi zich daar in hun vrije ogenblikken eens over willen buigen? De dans van de ondankbare zielen, die ondankbare krengen die de liefde van een man afwijzen. Rinuccini lacht onder het schrijven. Hij komt uit een aristocratische Florentijnse familie, en er wordt gezegd dat hij verliefd is geweest op een Medici-prinses, de zus van Eleonora. Uwe hertog begeeft zich op een glibberig pad langs de rivier der spotternij, zei hij. Denkt u eens aan alle ondankbaren die het stuk zullen zien. Een paar dagen later riep de hertogin een vergadering bijeen, waarbij de architect van de hertog, het hoofd van de festiviteiten, de muziekmeester en de librettist aanwezig moesten zijn. Daar verkondigde ze dat ze de verzen van signor Rinuccini voor Arianna 'heel droog' vond. Ze verzocht hem met meer emotie te schrijven. Zou hij zo goed willen zijn te vertrekken en dan met iets terug te komen dat meer aansprak? Met alle respect voor Hare Doorluchtige Hoogheid, protesteerde Rinuccini, maar als de schrijver van de verzen voor Dafne en Euridice zou hij toch wel weten dat in dit soort werken de muziek voor de emotie zorgt? De emoties, van velerlei soort, liepen inmiddels hoog op. De bruiloft stond op het spel. De koning van Spanje, die het front dat de staten naast het door Spanje beheerste Milaan samen vormden niet vertrouwde, verklaarde de voorgestelde uitwisseling van grondgebied in Monferrato, onderdeel van het huwelijkscontract, als onwettig. Mantua had nu een dilemma. Aan de ene kant had de hertog geen zin om de legers van Spanje en Milaan over zich heen te krijgen. Aan de andere kant was het net zo gevaarlijk om een overeenkomst met de felle hertog van Savoie niet na te komen. Alessandro Striggio, ambassadeur voor Mantua in Milaan, gooide al zijn diplomatieke vaardigheden in de strijd, en onderwijl werden de huwelijksfestiviteiten uitgesteld. Voor het carnaval werd nu snel een reprise van Peri's Dafne gepland.

3.- De kleine Caterina moet nu dus niet alleen de rol van Arianna leren, maar ook de rol van Amor in Dafne zingen. Haar gezicht is bleek, haar ogen stralen te zeer. De ziekte van het seizoen, zegt de paleisarts. De dampen uit het moeras, gecombineerd met de belasting van haar keel. Caterina heeft een kostuumpas voor de gazen vleugels van Amor. Ze moet ook een tuniek van heel dunne zijde passen. 'Mag ik niet wat meer aan?' vraagt ze. 'Heb je Amor weleens op schilderijen gezien?' zegt Follino. 'Wil je het dramatische effect soms tenietdoen?' Caterina, La Romanina, betovert als Amor het publiek met haar stem en haar voorkomen. De hertog kijkt welwillend toe, half vaderlijk, half roofzuchtig. Maar nu wordt haar koortsachtige verkoudheid toch ernstiger: haar temperatuur loopt op en haar lichaam raakt overdekt met een verschrikkelijke uitslag. Ze heeft de pokken, zegt de paleisarts, en ze moet naar de ziekenzaal. Er komen berichten dat haar toestand verbetert, dan verslechtert, en dan dat ze overleden is. Het arme kind, zegt de hertogin. Zo jong, wat een tragedie. De hertog regelt dat ze een grootse begrafenis krijgt, en Viani moet een toepasselijk graf ontwerpen. En wie denkt de muziekmeester dat haar plaats kan innemen? De muziekmeester is ten einde raad. Zijn Arianna dood, zijn leerlinge, die als een dochter in hun huis woonde. Caterina met haar onschuldige, naïeve ogen, zich er niet van bewust dat haar toekomst haar ontnomen zou worden. En de eigen vader van het Romeinse meisje dan, die de dag vervloekt dat hij haar toestemming gaf de Mantuaanse lucht in te ademen? 's Avonds keert Claudio terug naar het lege huis en het is net of hij gefluister om zich heen hoort, flarden muziek, een meisjeslach. Geen tijd om te rouwen, de muziek voor morgen moet alweer gecomponeerd worden. Hij werkt zichzelf nog dood, zegt zijn broer. Claudio luistert niet, hij gaat helernaal op in zijn strijd om de woorden en de muziek in een alchemie van geluid met elkaar te verenigen. 's Nachts valt hij met zijn kleren nog aan in slaap, te uitgeput om naar bed te gaan. De hertogin, wie het verhaal van Arianna na aan het hart ligt omdat haar leven ook door het ene verraad na het andere getekend is, heeft een briljante gedachte. Hun eigen toneelgezelschap, de Fedeli, is in Mantua voor de festiviteiten een toneelstuk van Guarini aan het repeteren. Virginia Andreini, ook wel La Florinda genoemd, is een getalenteerd actrice en een goed zangeres. La Florinda wil de rol maar al te graag aannemen - een duizendkoppig publiek, ter ere van een dynastiek huwelijk en muziek waardoor al haar dramatische en zangkwaliteiten tot hun recht zullen komen. Wat een glorieus moment!

4.- De voorbereidingen gingen door en werden met de dag hectischer. Met een blik over zijn schouder in de richting van Florence, waar de groothertog voorbereidingen aan het treffen was voor de bruiloft van zijn eigen zoon en erfgenaam, gaf Vincenzo opdracht tot nog kwistigere effecten. De energie die jaren geleden in echte gevechten was gestoken, ging nu in het festival zitten. Een toernooi, door prins Francesco te ontwerpen, geënsceneerde gevechten tussen schepen op het meer, vuurwerk en een heel bataljon toneelstukken, concerten, intermedia. Er volgden gevechten tussen rivaliserende componisten. Rinuccini had de toneelmachinerie waarmee Amor en Venus op wolken neerdalen gestolen uit het toneelstuk van prins Francesco, zo klaagde Striggio, die in het geweer geroepen was om de prins bij zijn dichterlijke vaardigheden te helpen. 'Ik reageer alleen maar op de kritiek van de hertogin dat ons stuk te droog was,' zei Rinuccini. 'En voor de goede orde: ik heb Apollo voor de proloog genomen en Jupiter daalt aan het einde neer, dus haal het niet in je hoofd die ook te gebruiken.' Elke dag was er wel een nieuwe gril waar iets op gevonden moest worden, en ondertussen was prins Francesco met zijn stuk opgehouden en naar Turijn gegaan om zijn bruid te ontmoeten en het huwelijkscontract te ondertekenen, waarbij de gewraakte grondgebieden opgeschort waren tot de koning van Spanje iets anders te doen had. Nadat het huwelijk verscheidene keren was uitgesteld, omdat de hertog van Savoie herhaaldelijk van gedachten was veranderd of hij nu naar Mantua zou reizen of niet, naderde het bruidspaar nu dan toch de triomfbogen en de met bloemenslingers versierde straten van de stad. Athene bereidt u schitterende feesten, en ik blijf achter als voedsel voor de wilde dieren op een eenzaam strand. La Florinda vraagt zich bij het repeteren van Arianna's klaagzang af of de muziekmeester zelf nog wel van deze wereld is. Als ze zijn gezicht ziet, uitgemergeld van het harde werken en verdriet, breekt haar hart om hem, hoewel de lof die hem ongetwijfeld ten deel zal vallen als Arianna wordt uitgevoerd, zijn verdriet beslist enigszins zal lenigen. Het is een mooie avond, eind mei, en er staan duizenden mensen op de binnenplaats, die allemaal het voor deze gelegenheid gebouwde theater van Viani in proberen te komen. De hertog heeft verkondigd dat alleen de buitenlandse gasten binnengelaten mogen worden. Er is geen plaats voor de burgers van Mantua, hoewel er toch een heleboel zijn gekomen, in de wetenschap dat zich voor hun deur een grootse gebeurtenis gaat afspelen. De genode prinsen, kardinalen en ambassadeurs uit andere steden worden met koperen muntjes geteld, om te voorkomen dat er een verdwaalde Mantuaanse burger naar binnen glipt. Drieduizend, vierduizend, en nog drommen er mensen naar binnen; de mensen achterin duwen tegen de mensen die vooraan staan, uit angst dat ze buiten moeten blijven staan. De wachters die de muntjes moeten innemen, zijn helemaal overweldigd. De aanvoerder van de wacht probeert de orde te herstellen, en daarna neemt de legergeneraal van de hertog, Carlo Rossi, het over. Het tumult zwelt aan tot hysterie, en dan gaat de hertog, die hoort dat de gebeurtenissen uit de hand dreigen te lopen, naar buiten om de menigte gedistingeerde gasten te kalmeren.

5.- De gedistingeerde gasten zitten, met z'n duizenden, en kijken naar het gordijn. Achter het toneel, aan het zicht onttrokken, stemmen de musici hun instrumenten en dan geeft de muziekmeester een teken en klinkt het eerste akkoord. Het gordijn vliegt omhoog - Viani heeft een systeem met gewichten ontworpen waardoor het in een oogwenk verdwijnt en het publiek daarmee zijn eerste verrassing van die avond beleeft. Apollo daalt op zijn wolk neer op de oever van een rotsig eiland, en het ene na het andere muziekinstrument begint te spelen, tot er een hemelse symfonie klinkt. Het publiek zit als aan zijn stoel genageld en realiseert zich dat wat ze over de Orpheus gehoord hebben, waar is: de com- ponist van de hertog is een tovenaar, die de meest turbulente emoties in zijn noten weet op te roepen. En als La Florinda, recht het publiek in blikkend, de klaagzang van Arianna zingt, houdt niemand het droog. Haar ogen, kwetsbaar en beschuldigend, raken iedere aanwezige in het publiek afzonderlijk. Haar stem, lief en klaaglijk, stroomt over van de diepe emoties. Kijk van welke pijn mijn liefde, mijn trouw en het bedrog van een ander, me erfgenaam heeft gemaakt. Zo is het lot van ben die te zeer beminnen en te veel vertrouwen. De woorden en de muziek raken in duizenden harten een gevoelige snaar. De hertog zorgt er nadrukkelijk voor dat hij de hertogin niet hoeft aan te kijken. Prins Francesco kijkt opzij naar zijn bruid, zo'n beetje schuldbewust bij de gedachte aan mogelijk toekomstig bedrog. Zijn broer, Ferdinando, twintig jaar en nu al kardinaal, luistert met de serene uitdrukking van iemand die tegen de gewone verlokkingen bestand is. Naast hem zit de jongste, de veertienjarige Vincenzino, te frummelen en met zijn hoofd te draaien. Hij is de mooiste van alle drie, met blond haar en blauwe ogen, net als zijn vader toen die jong was. De jonge Vincenzo luistert niet naar de woorden en niet naar de muziek, maar kijkt vol belangstelling naar de borsten van La Florinda. Hij is zich onlangs gaan realiseren hoeveel verschillende vormen en maten de vrouwelijke gestalte kan aannemen. De hertog heeft een festival bedacht dat alle andere festivals moet overtroeven. Arianna is het begin, en alle momenten die hierop volgen, zullen vertier voor de gasten behelzen. De chefkoks van de hertog zijn net zo ingenieus te werk gegaan als de ontwerpers en hebben voor het banket een panorama van schotels gecreëerd. Kijk die tempel van antipasti eens. Hij heeft tegels van gelei in alle kleuren, zuilen van salami, een kapiteel van Parmezaanse kaas, een apsis van marsepein en een congregatie van gebraden lijsters. De gasten kunnen zich er nauwelijks toe brengen hem aan te spreken. Er zijn schalen oesters versierd met gefrituurde kikkerbilletjes. Er is snoek in een pikante saus, net zoveel wild gevogelte als de hertogelijke jagers hebben weten neer te leggen, zuiglam, everzwijn met sinaasappel; en naarmate de schotels eraan gaan, komen er meer de keukens uit. En dat vuurwerk! De kantelen zijn verlicht met lantaarns en fakkels, op de oevers van het meer branden vreugdevuren en een explosie van vuurpijlen en tollende wielen verspreiden hun vonken door de lucht. Op het meer branden hoepels van vuur en voeren de boogschutters een reprise van de strijd van de hertog tegen de Turken op. De meren lichten rood op, de gouden vonken van het spektakelstuk met het wapen van Sayoie en Mantua verlichten de lucht zo hei dat het wel dag lijkt. Zo gaan de dagen en nachten voorbij, telkens met nieuw vertier. Viani heeft zichzelf in de intermezzi van Guarini's L'Idropica overtroffen; ze laten het hele stuk ver achter zich. Hij bouwt op het toneel de torens en paleizen van Mantua, laat goden en godinnen naar binnen vliegen, soms op wolken, soms door de lucht zwevend, waarbij het net lijkt of ze alleen door hun vleugels ondersteund worden. Er verschijnt een tuin, vol bomen en bloeiende planten, rozenpergola's en vogelgeluiden. Fonteinen spuiten geparfumeerd water, waarvan de geur de zaal in drijft. Proserpina en haar nimfen dansen, en dan is er een explosie van vlammen en verschijnt er een brandende wagen, getrokken door zwarte paarden. Pluto grijpt Proserpina heet en neemt haar mee. En dat is nog maar het eerste intermezzo! Er komen er dan nog drie, met een finale met bliksem en donder, waardoor zowel de acteurs als het publiek verrast lijken te zijn. Alle ogen kijken verward naar het niet-aflatende spektakel, de eindeloze viering, en op de achtste en laatste dag beginnen ze naar rust te verlangen. Op de achtste dag is er echter geen rust, want dan wordt 's avonds het favoriete ballet van de hertog opgevoerd, Il Ballo delIe Ingrate. Dit is zowel spektakel als commentaar, met verhulde hofroddels. Zestien dansers worden de dames en heren van het hof, aangevoerd door de hertog en de prins annex lakei. Archimedeo is gearriveerd, met zijn eigen miniatuurhof: zes dwergen gekleed in bonte jakjes en plooikragen, brokaten jurken en juwelen. Hij loopt met een stok, want hij heeft last gekregen van jicht. Zelfs in zijn ziekte is hij een afspiegeling van zijn meester, die, naar men zegt, weer last heeft van de oude oorlogswond. je zou het bijna niet zeggen, als je ziet hoe de hertog de heren van het hof voorgaat in de dans. De poorten van de hel staan open en uit de spelonk komen draaiende vuurballen, en monsters uit het inferno braken vlammen uit. Het publiek dat in het theater geperst zit, kan nauwelijks geloven dat er zo met gevaar geflirt wordt, maar onderhand heeft men wel alle vertrouwen in de competente toneelploeg. Twee avonden daarvoor, toen de brandende komeet van Viani tijdens het intermezzo van de bruiloft van Jupiter de zaal in was geschoten, was er nog 'Brand!' geroepen en hadden mensen geschreeuwd dat de vlammen gedoofd moesten worden.

6.- De ondankbaren komen uit de poorten van de hel te voorschijn, met grijze jurken aan, geborduurd met goud en bezaaid met granaten en robijnen, ter nabootsing van kooltjes die tussen de sintels liggen te gloeien. In hun haar hebben ze slingers van as en juwelen, en hun gezichten zijn grijs en wit. Nu eens omhelzen ze elkaar onder het dansen, dan weer ontsteken ze in woede. Pluto veroordeelt hen tot hun lot: ze moeten branden in de hel, als straf voor hun kilte. La Florinda, de allerondankbaarste, zingt het afscheidslied aan het licht, beklaagt hun wrede lot en spoort alle vrouwen aan vooral medelijden met de mannen te hebben. Waar zijn de feesten, waar zijn de minnaars? Waar gaan we heen, wij die in het leven zo geliefd waren? Heb meelij, alle vrouwen en maagden ... Dan worden ze opgeslokt door de hel, de spelonk doet zijn mond dicht en tovert een lieflijk landschap te voorschijn. Het publiek applaudisseert lachend voor dit ballet-a-clef, en de wachters die achter de schermen klaarstaan met noodemmers gevuld met water, halen opgelucht adem. De gasten vertrekken uit Mantua, helemaal ontdaan over de sensaties die hun ogen en oren hebben ondergaan. Tegelijkertijd vertrekt de hertog, die de leegte al voor zich ziet gapen, voor een bezoek aan Spa. Stilte daalt neer over het paleis. De kostuums worden in de garderobes van het theater opgestapeld, de juwelen in de kisten in de paleiselijke kluiskamer gepropt, de contrapties van Viani, zijn windassen, kabels en gewichten, blijven werkeloos liggen. Monteverdi ligt in zijn huis uitgeput terneer nu hij na zes maanden componeren, omringd door ruzie, botsende ideeën en planwijzigingen plotseling niets meer hoeft. In zijn muziek heeft hij gerouwd om het verlies van zijn vrouw, in de klaagzang van Arianna, in het afscheidslied aan het licht van de Ondankbaren, en nu heeft hij tijd om opnieuw te rouwen, in de stilte van zijn kamer, met de luiken dicht, zodat er maar een heel dun straaltje hard rniddaglicht binnen kan dringen. De belofte van vorig najaar - alle roem die een mens op aarde kan krijgen' - is een loze belofte gebleken. De hertog heeft de Florentijnse componisten overladen met geschenken en goud weer naar huis gestuurd. Zijn eigen maestro heeft niets gekregen, en is zelfs door de schatmeester beduveld. Hij denkt na over de kloof tussen de belofte en de werkelijkheid. Vincenzo vertrekt in een wervelwind, omringd door zijn hofhouding, de grote trap af, de binnenplaats op en weg, met ratelende wielen, ijzerbeslagen hoeven, geroep en trompetgeschal. Geen woord van lof, geen enkele erkenning voor het feit dat zijn componist zoveel van zichzelf in zijn muziek gegeven heeft. Zo is het lot van hen die te zeer beminnen en te veel vertrouwen.

Clare Colvin De pracht van de Gonzaga's Amsterdam 2000 hoofdstuk 19. Samenstelling bronmateriaal uitsluitend en alleen ten behoeve van het nieuwe vak ckv-2 uit het algemeen deel  voor havo en atheneum. Overnemen voor commerciele doeleinden verboden. Meewerken aan deze site? Opsturen via e-mail is voldoende.  Is er zonder uw toestemming en zonder bronvermelding gebruik gemaakt van uw teksten? Onze verontschuldigingen hierover. Laat het ons weten en wij geven een juiste bronvermelding of halen het materiaal van internet. Een financiele vergoeding kunnen wij helaas niet geven. 09/28/2003 last update