'Verhandeling over de schilderkunst'

Zoals het een volwaardig Renaissanceschilder betaamde, schreef Leonardo een 'Verhandeling over de schilderkunst' waarin hij zijn ervaringen en ideeën uiteenzette. Hij brak met het middeleeuwse idee van de kunst als nabootsing en hij ontkende het principiële verschil tussen het werk van de hand en de geest.

De schilderkunst was een scienza media, vormde het grensgebied tussen ambacht en wetenschap en stond als zodanig naast de vrije kunsten als de wiskunde en de wijsbegeerte.

Voor Leonardo was de 'finzione (fictie) die belangrijke dingen uit drukt' de opdracht waarvoor de kunstenaar zich gesteld zag. Een nauwkeurige nabootsing woog niet op tegen een metafoor, de idee van iets. Het verbeelden en oproepen van een gevoel - het organisme van de idee -, was zijn voornaamste doelstelling.

Ook Alberti, die in zijn De pictura de retorische gesticulatie, de overtuigingskracht van de gebaren in de schilderkunst onderbracht, stelde de ontroering ('movere') als hoogste doel.

In samenhang met deze 'Verhandeling' schreef hij en vergelijking tussen de kunsten, die bij hem uitloopt op een gloedvol pleidooi voor de schilderkunst. Leonardo wilde aantonen dat de schilderkunst de belangrijkste en hoogste kunst in de hiërarchie der kunsten is. Hij benadrukte het intellectuele karakter van de schilderkunst ('la pittura è mentale') en liet zien welke geestelijke arbeid nodig is om te kunnen schilderen. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld de beeldhouwkunst. Want die is beperkt tot het volume en haar 'opsommend karakter'. Nee, dan de schilderkunst, die berust op maar liefst tien verschillende principes 'te weten: licht, donker, kleuren, volume, figuur, locatie, afstand, nabijheid, beweging en rust zodat er niets is dat zij niet kan uitbeelden'.

Maar het ergste van al is dat het werk van de beeldhouwer 'een volkomen mechanische inspanning (vergt), die vaak vergezeld gaat van veel zweet, dat dan wordt vermengd met stof, zodat er een korst van vuil ontstaat. Zijn gezicht is met zo een laag bedekt en bepoederd met marmerstof, zoals een bakker met meel, en hij wordt bedekt door heel kleine schilfertjes, alsof hij is onder gesneeuwd. Zijn huisvesting is smerig en vol van steengruis en stof'. De schilder daarentegen zit 'volkomen op zijn gemak in elegante kleren voor zijn werk en doopt zijn penseel voorzichtig in aangename kleuren (...), bewoont een zeer schoon huis en laat zich vaak begeleiden door muziek of zich voorlezen uit mooie en diverse boeken waarnaar hij met groot plezier luistert, zonder gehinderd te worden door het geluid van hamers of lawaai'.

En de letteren? 'Als de dichter de schoonheid van een vrouw voor haar minnaar bezingt en als de schilder haar portret maakt, dan moet je eens zien wie het meeste overtuigt.'

Muziek? De klanken daarvan sterven zodra ze vertolkt zijn en ze put zich uit in de herhaling die haar 'verachtelijk en laag-bij-de-gronds maakt'. (Wat niet wegneemt dat hij veel schreef en een verdienstelijk lierspeler was; het notenschrift bezong hij als 'de uitbeelding der onzichtbare dingen'.)

18-12-2007 digischool