De Heerser

(Il Principe) 

Bonifacio Bembo "Sforza hofhouding (detail)"

Niccolo Machiavelli is een van de weinige politieke denkers uit het verleden die tegenwoordig nog bekendheid en een breed lezerspubliek geniet. Met ‘machiavellisme’ wordt vaak een reeks eigenschappen bedoeld die we associëren met strategisch denken, eigenbelang, misleiding, manipulatie en werktuigelijke besluitvorming. Moralisten en zedenpredikers hebben lang te hoop gelopen tegen Machiavelli’s opvatting van menselijk gedrag, maar psychologen en marketingdeskundigen putten nu belangrijke lessen uit zijn werk over wat aan de beweegredenen en gedragingen van de mens ten grondslag licht.

De keuze van dienaren is van aanzienlijk belang voor een heerser, en ze zijn naargelang het onderscheidingsvermogen van de heerser goed of niet goed. En de eerste mening die men zich vormt over een heerser en over zijn inzicht, berust op het gadeslaan van de mensen om hem heen. Wanneer ze bekwaam en trouw zijn, wordt hij misschien altijd als wijs beschouwd, omdat hij de bekwamen kon herkennen en hen trouw kon houden. Maar wanneer ze dat niet zijn, zal men zich geen goede mening over hem kunnen vormen, want de eerste fout die hij maakte, was dat hij hen koos. 

Er was niemand die Messer Antonio daVenafro kende als dienaar van Pandolfo Petrucci, heerser van Siena, die Pandolfo niet als een zeer schrander man beschouwde omdat hij Venafro als dienaar had. Er zijn immers drie soorten verstand: een dat uit zichzelf begrijpt; een tweede dat verstaat wat anderen begrijpen; en een derde dat noch uit zichzelf, noch door uitleg van anderen begrijpt; het eerste is het voortreffelijkste soort, het tweede is goed, het derde nutteloos. Hieruit volgt noodzakelijkerwijs dat als Pandolfo niet over het eerste soort verstand beschikte, hij het tweede bezat, want zodra iemand het inzicht heeft om goed of slecht te onderscheiden wanneer het wordt gezegd of gedaan, al ligt het initiatief dan niet bij hem, kan hij toch het goede en het slechte in zijn dienaar herkennen, en kan hij het ene prijzen en het andere bestraffen. Zo heeft de dienaar geen hoop hem te kunnen bedriegen en moet hij eerlijk blijven. Er is echter een proef, die nooit faalt, om een heerser in staat te stellen zich een mening over zijn dienaar te vormen. Wanneer u ziet dat de dienaar meer aan zijn eigen belangen denkt dan aan die van u, en in stilte in alles zijn eigen voordeel zoekt, zal zo’n man nooit een goede dienaar zijn, en zult u hem nooit kunnen vertrouwen. Want wie verantwoordelijk is voor de toestand van een ander dient nooit aan zichzelf, maar altijd aan zijn heerser te denken en mag nooit aandacht schenken aan zaken waar de heerser niet bij is betrokken.

Anderzijds behoort de heerser zijn dienaar, wil hij hem eerlijk houden, te verzorgen, te eren, te verrijken, vriendelijk te bejegenen, eer en zorgen met hem te delen; en hem tevens te laten begrijpen dat hij het alleen niet kan, zodat veel eer hem niet naar meer laat verlangen, veel rijkdom hem niet meer laat willen en veel zorgen hem niet bang maken voor verandering. Wanneer dienaren zo geneigd, en heersers hun dienaren zo zijn gezind, kunnen ze elkaar dus vertrouwen Maar zo niet dan zal het altijd rampzalig aflopen hetzij voor de een hetzij voor de ander