Hollands Classicisme

Opvallend aan veel classicistische werken is het vaak monumentale formaat. De schilderijen moesten de grandeur van hun opdrachtgevers uitstralen, opdrachtgevers die bovendien in royaal bemeten onderkomens resideerden, dit in tegenstelling tot de vaak kleiner behuisde klandizie van de Hollandse Realisten. Belangrijker nog is het feit dat dat de doeken vaak deel uitmaakten van de architectuur van het interieur. De werken ontstonden eveneens in tegenstelling tot de vrije markt waarvan de realisten afhankelijk waren vaak in opdracht, waarbij vooraf formaat en plaats in het interieur werden bepaald. Meestal waren de schilderijen bestemd voor representatieve ruimtes van paleizen en overheidsgebouwen en fungeerden daarin min of meer als wandschilderingen. Het is daarom niet verbazingwekkend dat sommige classicistische schilders zelf ook architect waren. Onder de 26 Classicisten die in de tentoonstelling zijn opgenomen, maakten onder anderen Jacob van Campen, Salomon de Braij, Pieter Post en Adriaen van der Werff ook naam als architect.

De bekendste van hen is Jacob van Campen. Hij geniet niet alleen faam als de architect van het Paleis op de Dam in Amsterdam en het Mauritshuis in Den Haag, maar was ook betrokken bij de inrichting van het interieur van Paleis Huis ten Bosch (een ontwerp van Pieter Post) en met name de Oranjezaal aldaar. De wanden en koepel van deze centrale hal liet Amalia van Solms decoreren met dertig reusachtige schilderijen; een decoratieprogramma bedoeld ter verheerlijking van haar echtgenoot, de in 1647 overleden stadhouder Frederik Hendrik. De schilderijen in Huis ten Bosch zijn allemaal van de hand van Hollandse Classicisten (en enkele uit Vlaanderen). Daarmee is de in 1648-1652 tot stand gekomen Oranjezaal een waar monument van classicistische schilderkunst. Het is een buitengewoon zeldzame gelegenheid dat drie van de schilderijen, die een vast onderdeel zijn van het interieur van een paleis dat niet voor publiek toegankelijk is, vanwege restauratiewerkzaamheden zijn uitgeleend voor de tentoonstelling in Museum Boijmans Van Beuningen. Nog niet eerder waren ze buiten de paleismuren te zien en dat zal wel nooit meer gebeuren ook.

De keuze van de kunstenaars voor de Oranjezaal werd destijds gedaan door Constantijn Huygens in samenspraak met Van Campen, die het decoratieprogramma opstelde. De acht genodigde kunstenaars (onder wie Van Campen zelf) waren, zoals Huygens het destijds stelde, 'de beste schilders van het landt'. En Huygens kon het weten, oordeelt Blankert in de catalogus. "Huygens had zijn leven lang een haarscherp oog voor artistieke kwaliteit. Hij was de eerste die een gloedvol betoog schreef over het genie van Rembrandt, toen die nog een 'baardeloze' jongeman was. Dezelfde Huygens hoorde bijna veertig jaar later tot de kleine kring van connaisseurs die de nog jonge Johannes Vermeer als 'un celebre peintre' beschouwden (waarna deze eeuwenlang bijna vergeten raakte)." Als het aan Blankert ligt, valt een dergelijk eerherstel ook de Hollandse Classicisten ten deel.

De bakermat van het Hollandse Classicisme ligt in Haarlem, de geboortestad van Jacob van Campen. Daar gaat Hendrick Goltzius als eerste in Nederland rond 1610 in classicistische trant werken. Goltzius, van oorsprong tekenaar en graveur maar in zijn latere leven vooral schilder, raakte tijdens een reis naar Italie in 1590-1591 diep onder de indruk van de oude Romeinse beelden en de schilders van de Italiaanse hoogrenaissance. Hij kiest daarna steeds vaker voor onderwerpen uit de mythologie en de geschiedenis van de Oudheid wat ook het veelvuldig naakt in zijn werk en dat van de latere Hollandse Classicisten verklaart. Goltzius werkt eerst nog in een maniëristische stijl, waarbij hij vooral zijn voorliefde voor anatomie tot uitdrukking brengt zonder echter te overdrijven, zoals bij veel andere maniëristen het geval is. Net als de andere maniëristen schildert hij mythologische onderwerpen maar geeft hij de figuren realistischer weer dan veel van zijn collega's. Geen anatomisch onmogelijke houdingen, maar mensen van vlees en bloed, die goden en helden worden in de mythologische en historische kaders die Goltzius voor ze creëert.

In de catalogus gaat Blankert nader in op dat aspect van de Hollandse historieschilders, waartoe uiteraard ook de Classicisten kunnen worden gerekend. "Volgens de zeventiende eeuwse opvatting was het historiestuk het hoogste in de hiërarchie van onderwerpen die een schilder kon kiezen. Ook in Holland was men het daarover eens. Voor een goede uitbeelding van een historie of een personage daaruit, moest een kunstenaar de menselijke figuur overtuigend kunnen weergeven. De mens, volgens Genesis (1:26-27) door God geschapen naar Zijn gelijkenis en evenbeeld, was van al het afbeeldbare het belangrijkste en het moeilijkste.

De historieschilder moest ook de landschappen en de vertrekken waarin zijn figuren zich bewegen goed kunnen weergeven, net als alle stillevenaccessoires. Ook kon hij niet domweg schilderen wat hij voor ogen zag [zoals de Hollandse Realisten]. Eerst diende hij zich in zijn geest een beeld te scheppen van de episode die hij wilde schilderen en zich op de hoogte stellen van het verleden waarin die zich afspeelde. De emoties van de figuren en hun reacties op elkaar moesten overtuigend zijn en kloppen met het verhaal. Het maken van een goed historiestuk was al met al het hoogste wat een schilder kon nastreven of bereiken. De positie van het historiestuk in de toenmalige kunstopvatting kan vergeleken worden met die van de roman in de huidige hiërarchie van geschreven teksten.

Goltzius stond als grondlegger aan de wieg van twee generaties Classicisten. Pieter de Grebber en Salomon de Braij waren bij hem in de leer en de laatste was op zijn beurt de vader van Jan de Braij. Het werk van Jan de Braij en dat van Caesar van Everdingen geldt als een hoogtepunt van het Hollands Classicisme. Hun ideaal was een terugkeer van de volmaakte schilderkunst zoals die volgens hen ooit in de Oudheid had bestaan. Om dat ideaal te bereiken werden allerlei strenge regels opgesteld onder meer door De Grebber waaraan een kunstwerk zou moeten voldoen. Die regels vonden zij, conform de opvattingen van Goltzius, in de klassieke beeldhouwkunst en de kunst van de Italiaanse hoogrenaissance. Uit deze voorbeelden leidden zij af dat de natuur weliswaar moest worden nagevolgd (Natura Artis Magistra: de natuur is de leermeesteres van de kunst), maar dan alleen het fraaie daaruit en vooral het naakt, zodat 'schoonheid' een menselijk belichaming kon worden gegeven. Helderheid en voornaamheid staan voorop; obscure partijen en wilde beweging zijn taboe. Een schilderij moet overzichtelijk zijn, de belichting gelijkmatig en een met zorgvuldige aandacht gedetailleerde uitvoering geniet de voorkeur boven de brede peinture.

De meeste Classicisten veranderden niet meer van inzicht en stijl. Verder experimenteren was kennelijk niet gewenst en dat past ook bij een stijl waarin men vooral uit was op harmonie, gelijkmatigheid en evenwicht. Het is een kunst die Italiaans bedoeld is, maar altijd als Hollands herkenbaar blijft, niet in de laatste plaats door de enigszins gedrongen, maar kloeke naakten (het zeventiende eeuwse poldermodel) die Goltzius in zijn werk introduceerde. Oorspronkelijk was Haarlem het centrum van het Hollands Classicisme met Goltzius en zijn leerlingen. Daarna, van 1635 tot 1650, is het hof in Den Haag de belangrijkste stimulans, voedingsbodem en ontmoetingsplaats met als onbetwist en absoluut hoogtepunt de Oranjezaal in Paleis Huis ten Bosch. In de jaren na 1650 wordt Amsterdam het creatieve centrum van de Hollandse Classicisten. Zelfs Vermeer is aanvankelijk op deze Amsterdamse stroming georiënteerd.

Daarvan getuigt zijn schilderij 'De rust van Diana' van omstreeks 1655 uit het Mauritshuis, dat momenteel gerestaureerd wordt en daarom niet in Rotterdam is te zien, maar wel in Frankfurt, waar de tentoonstelling later naar toe reist. Van de 26 Hollandse Classicisten op 'Hollands Classicisme' is Caesar van Everdingen het best vertegenwoordigd. Hij kwam in 1642 als provinciaal meester uit Alkmaar met Jacob van Campen in aanraking bij het beschilderen van de orgelkast die Van Campen had ontworpen voor de Grote Kerk in Alkmaar. Daarna was hij enige tijd zijn leerling. Zijn werk is, net als dat van Jan de Braij, de relevatie van de tentoonstelling, een echte herontdekking. Terecht siert het grote schilderij 'Bacchus en Ariadne op Naxos' uit 1660 op de omslag van de catalogus en het tentoonstellingsaffiche.

Er is nog een schilderij van Van Everdingen dat een onbetwist hoogtepunt vormt van de tentoonstelling: 'Vier muzen en Pegasus op de Parnassus', afkomstig uit Paleis Huis ten Bosch. Albert Blankert over dit monumentale doek, lyrisch: "Van Campen, zo lijkt het, doordrenkte Van Everdingen met de classicistische principes die hij zelf als schilder niet kon waarmaken. Beide mannen zullen gemeend hebben dat in Caesars glasheldere en uitgebalanceerde 'Vier muzen en Pegasus op de Parnassus' de volmaakte schilderkunst der oudheid weer tot leven kwam". En hoe die schilderkunst er ook uit mag hebben gezien, als je voor het schilderij staat is het alsof ze er niet ver naast zaten.