'Over de onvolkomenheden van de moderne muziek'

In 1600 publiceert de muziektheoreticus Giovanni Maria Artusi een polemisch geschrift met de titel; L'Artusi, overo, Delle imperfettioni della moderna musica, hetgeen zoveel wil zeggen als: 'Artusi, ofwel, Over de onvolkomenheden van de moderne muziek'.

In dialoogvorm bespreken de amateur Luca en de musicus Vario hier de ontwikkelingen in de moderne muziek.  

Gisteren, mijnheer, toen ik U Edele verlaten had, werd ik bij het plein door enkele heren uitgenodigd wat nieuwe madrigalen te beluisteren. Verrukt over de vriendelijkheid van mijn vrienden en over het nieuwe van de composities, vergezelde ik hen naar het huis van Signor Antonio Goretti, edelman uit Ferrara, een jong virtuoos en iemand die zijn gelijke onder de muziekliefhebbers niet kent. Daar trof ik Signor Luzzasco en Signor Hippolito Fiorino. gedistingeerde mannen, bij wie zich vele edele geesten hadden aangesloten, allen bedreven in muziek. De madrigalen werden gezongen en herhaald, maar de naam van de componist werd verzwegen. 

De zetting was niet onaardig. Maar. zoals U Edele zal zien, er werden nieuwe regels, nieuwe modaliteiten en nieuwe zinswendingen geïntroduceerd. Ze waren scherp voor het gehoor en deden geen genoegen, en dat kan dan ook niet anders; want zo lang ze de goede regels geweld aandoen -deels gebaseerd op ervaring, de moeder van alles. deels uit de natuur afgeleid en deels bewezen door demonstratie - moeten we ze voor deformaties van de natuur en van het domein van de echte harmonie houden, die ver afstaan van het doel van muziek, dat, zoals U Edele gisteren zei. vermaak is. Maar, opdat u de hele kwestie beziet en me uw oordeel geeft: hier zijn de passages, die overal in de hierboven genoemde madrigalen opduiken en die ik gisteravond voor mijn lol uitschreef.  
Vario: Mijnheer Luca, u brengt me nieuwe zaken die me niet weinig verbazen. Ik ben, op mijn leeftijd, aangenaam getroffen door een nieuwe compositiewijze maar het zou me veel meer bevallen als ik zag dat deze passages zouden berusten op een reden. die het verstand tevreden stelt. Evenals luchtkastelen echter, hersenschimmen van zand, ben ik niet verrukt over zulke nieuwigheden: ze verdienen afkeuring, geen lof. Maar laten we deze passages eens bekijken.  
Luca: Inderdaad, ondanks de geringe ervaring die ik hierin heb. lijken deze zaken de schrijvers of uitvinders ervan niet in staat te stellen, een stevig bouwwerk neer te zetten (zoals het gezegde luidt); ze zijn tegengesteld aan wat goed en mooi is in de harmonische wetten, scherp voor het oor, beledigen het eerder dan dat ze het strelen en ze brengen de goede regels, nagelaten door hen die de ontwikkeling en grenzen van deze wetenschap hebben geformuleerd, in de war en tasten die aan met verstrekkende consequenties. In plaats van dat ze de harmonie verrijken, uitbreiden en veredelen op verschillende en uiteenlopende manieren, zoals zovele nobele geesten hebben gedaan, brengen ze haar op zo'n niveau dat de prachtige en gelouterde stijl niet te onderscheiden is van de barbaarse. En ondertussen blijven ze deze zaken goedpraten met allerlei argumenten die even krom zijn als hun stijl.  
Vario: Inderdaad. Maar hoe kunnen ze deze onvolkomenheden verontschuldigen en goedpraten, die gewoon niet absurder kunnen zijn?  
Luca: Absurd? Ik weet niet hoe u uw zienswijze kunt verdedigen. Zij vinden absurd wat gecomponeerd is in een andere stijl en laten het voorkomen alsof zij zich aan de ware compositiemethode houden. Ze beweren dat deze nieuwigheden en nieuwe wijze van componeren een groot effect zullen hebben; een effect dat gewone muziek, met zoveel mooie en zoete harmonieën, niet kan en zal produceren. En dan betogen ze ook nog dat het gemoed door zulke ruwheden bewogen zal worden en prachtige dingen zal ondernemen.  

Hoewel de schrijver van deze dialoog geen namen van componisten noemt, is het duidelijk dat hij het over Monteverdi heeft: de voorbeelden die hij oplepelt, stammen uit de madrigalen van Monteverdi.

Wie was Giovanni Maria Artusi? Hij werd rond 1540 geboren en stierf in 1613. Als theoreticus had hij een uitstekende naam, maar hij is de geschiedenis ingegaan als een aartsreactionair die er een beperkte zienswijze op na hield. Of dit helemaal terecht is, valt te betwijfelen; hij was zeker niet mordicus tegen elke vernieuwing en pleitte bijvoorbeeld als een van de eersten voor het gebruik van de getempereerde stemming bij instrumentale muziek.

De controverse met Monteverdi is kort te omschrijven. Artusi hield zich aan de uitgangspunten van de vorige generatie. die Gioseffo Zarlino had gecodificeerd in zijn Istitutioni Harmoniche (1558). Daarin bepaalden puur muzikale uitgangspunten de contrapuntische regels: dissonanten moesten volgens vaste regels ingevoerd worden en binnen een stuk mocht er niet van modus worden veranderd. Voor Monteverdi was de tekst echter zo belangrijk dat zijn credo werd:

l'oratione sia padrone dell'armonia e non serva.

ofwel: de tekst is meester over de harmonie, niet dienstbaar eraan. Het was in zijn ogen dus toegestaan wrange dissonanten te schrijven als de woorden daar aanleiding toe gaven, ook al waren die dissonanten niet volgens de regels van de oude kunst voorbereid. Deze stijl doopte Monteverdi de seconda pratica; de oude stijl, die hij overigens ook beoefende. kreeg het predicaat prima pratica. Het is tekenend voor het verschillend belang dat Artusi en Monteverdi aan de tekst toekenden, dat de eerste in zijn aanval wel de muziek geeft, maar de teksten achterwege laat.  

Artusi legt Vario het volgende oordeel in de mond over de aangehaalde madrigalen:

Vario: Ik begin te geloven dat er in het hoofd van zulke componisten niets is dan rook en dat ze zo op zichzelf verkikkerd zijn, dat ze denken dat het in hun macht ligt om de goede oude regels op de helling te zetten, aan de kant te schuiven en op de mestvaalt te gooien, die in vroeger tijden door zoveel theoretici en uitgelezen musici zijn aangereikt; en dat zijn nou net de mensen van wie ze geleerd hebben een paar deuntjes op niet al te beroerde wijze aan elkaar te verbinden.  

Monteverdi laat het er echter niet bij zitten. Doet hij er in het voorwoord van zijn vierde madrigaalboek uit 1603 nog het zwijgen toe, in het vijfde madrigaalboek van twee jaar later (met onder meer het gewraakte Cruda Amarilli) neemt hij de handschoen op.

Geachte lezers, 

Verbaast u zich er niet over dat ik deze madrigalen publiceer zonder eerst te antwoorden op de aanvallen van Artusi op enkele fragmenten. In dienst van de doorluchtige hertog van Mantua beschik ik immers niet over de tijd die ik soms nodig heb. Desalniettemin heb ik een reactie geformuleerd om duidelijk te maken dat ik mijn zaken niet zomaar doe, en zo gauw ik die gereviseerd heb, zal een en ander onder de titel 'Seconda Pratica, overo, Perfettione della moderna musica' in druk verschijnen. Wellicht zullen enkelen zich daarover verbazen, die geloven dat er geen andere compositiewijze is dan die welke Zarlino leerde. Maar ze kunnen er zeker van zijn dat er voor consonanten en dissonanten ook andere dan de vastgelegde overwegingen een rol kunnen spelen. die de moderne compositiewijze verdedigen, als ze weloverwogen met verstand en gevoel worden toegepast. En dat heb ik u willen mededelen, enerzijds opdat dit begrip 'Seconda Pratica' niet door anderen gebruikt wordt, anderzijds opdat ook inventieve lieden nadenken over andere bijkomende zaken die de muzikale zetting betreffen, en kunnen geloven dat de moderne componist werkt op de fundamenten van de waarheid.

Samenstelling bronmateriaal ten behoeve van het nieuwe vak ckv-2 voor havo en vwo in het profiel C&M..  Meewerken aan deze site? Opsturen via e-mail is voldoende. 

Is er zonder uw toestemming en zonder bronvermelding gebruik gemaakt van uw teksten? Onze verontschuldigingen hierover. Laat het ons weten en wij geven een juiste bronvermelding of halen het materiaal van internet. Een financiele vergoeding kunnen wij niet geven:


02/19/2010 update