Het begin van de gotiek
Hoe zetten steden zichin de 21ste eeuw op de kaart? Door een opvallend bouwwerk te realiseren, bijvoorbeeld een museum (Bilbao), een operahuis (Sydney), brug (San Francisco) of een toren (Parijs). En hoe verwerven Franse presidenten het eeuwige leven? Door iets tastbaars na te laten, vaak in de vorm van een culturele instelling (Centre Pompidou, Musée d’Orsay). Daarmee plaatsen steden en presidenten zich in een zeer oude traditie: de musea van vandaag zijn de kathedralen van gisteren. Eigenlijk kwam het er in de twaalfde eeuw op neer dat heel Noord Frankrijk in een soort bouwwoede ontstak waaraan geen enkele zichzelf respecterende stad of bisschop zich kon onttrekken.

        

De verschillende technische en visuele verworvenheden van de gotiek zijn voor de eerste maal in St. Denis in een systeem samengevat. De Kerk in St. Denis, vlak bij Parijs, is dan ook het eerste echte voorbeeld van gotische architectuur. Het herontwerpen van het gebouw was het werk van Sugar, die aan de kerk was verbonden. Sugar heeft het gehele gebouw vernieuwd om de inval van het licht te bevorderen. Lichtinval moest het gebed stimuleren en de atmosfeer verbeteren.
Om welke ideeën gaat het? In de negende eeuw raakte klooster van Saint-Denis in het bezit van geschriften die werden toegeschreven aan Dionysius de Areopagiet. In deze documenten, omstreeks het jaar 500 in Syrië geschreven, ontpopt Dionysius zich als een neoplatoonse wijsgeer voor wie de metafysica van het licht een van de belangrijkste leerstukken is. Deze idee, licht de oorsprong van de wereld, de oerenergie waaruit alles is ontstaan, de bron van alle schoonheid, neemt in de Middeleeuwen een grote vlucht en leidt zelfs tot een theologie van het licht. Zo noemde Bonaventura, een tijdgenoot van Thomas van Aquino, God het oneindige licht, ‘Lumen de lumine’, het ‘Licht der lich­ten’. En een andere middeleeuwse wijsgeer sprak over ‘Omnia lumina sunt’, ‘Alle dingen zijn licht’.
Het genie van abt Suger, die goed bekend was met het werk van Dionysius, schuilt hierin dat hij deze filosofie van het licht wist te vertalen in een bouwwerk, met dank natuurlijk aan de bouwmeester die hem daarbij hielp. In de ogen van Suger moest de nieuwe kerk een afspiegeling vormen van het ‘hemelse Jeruzalem’.

Jeruzalem stond in die jaren in het centrum van de internationale diplomatie. De eerste kruistocht kwam vanuit Amiens op gang maar leidde tot niets, net als de daaropvolgende kruistochten. Het wereldse Jeruzalem bleef buiten bereik van het christelijke Westen en daarop was de gedachte: dan moeten we ons eigen Jeruzalem bouwen.’ En een eerste glimp van dat hemelse Jeruzalem verrees in Saint-Denis.
Dat de gotische bouwstijl zich in zeer korte tijd over Noord­Frankrijk verspreidde, heeft alles te maken met de positie van de abdij van Saint-Denis. Hier werden van oudsher de Franse koningen begraven en abt Suger was de politieke en geestelijke adviseur van de koning. Die rol vervulde hij met verve, want in 1124 wist hij de adel achter Lodewijk VI te verenigen toen deze werd bedreigd door de keizer van Duitsland. Het was het begin van de expansie van het Franse koninkrijk, tot dan toe beperkt tot de omgeving van Parijs. Die expansie vroeg om een beeldmerk en dat werd de gotische stijl, de koninklijke stijl.

Belangrijk was ook de opkomst van de steden. Lag tot omstreeks 1100 de macht bij de adel, langzaam maar zeker kwamen er stedelijke handelselites op en die vormden voor de koning min of meer de natuurlijke bondgenoten in zijn strijd tegen de ongezeglijke leenmannen op het land. Groeiende handelssteden, steun van de koning, verschuiving van het geestelijk zwaarte­punt van de abdijen naar de bisschopszetels in diezelfde steden: dat alles vraagt om expressie. Zie daar de zucht van elke zichzelf respecterende stad om ook zo’n mooie kathedraal te bouwen, nee, liefst nog mooier. Maar de aanstichter van dit alles is en blijft de visionair Suger.

                 

 

Plattegrond van de kerk voor de veranderingen door abt Suger.

De kapellen zijn nog afzonderlijke eenheden. (6-7)

 

 

lux continua

De aanzet die in Saint-Denis werd gegeven, de kerk als symbool voor het hemelse Jeruzalem, zal in de decennia erna tot volle wasdom komen. Uiteindelijk resulteert deze ontwikkeling in een aantal hoogtepunten van de Franse gotiek.
Binnen in de kerk mist Saint-Denis nog de hoogte, het licht en de bouwkundige helderheid die later kenmerkend worden voor de gotiek. Maar achterin gloort dan toch het wonder waar de gotiek geboren werd, het koor, inderdaad, badend in het lux continua, het eeuwig binnenstromende licht, precies dat waar het abt Suger om begonnen was.

Hoe werd dat bereikt? Door alle ‘materie’ naar buiten te werken, de druk van de gewelven via pijlers, luchtbogen en steunberen op te vangen en niet meer in dragende muren. Daardoor konden hele muurvlakken veranderen in ramen, hoe hoger hoe beter. Dat is wat je hier ziet gebeuren. Het moet voor de middeleeuwse mens een overrompelende ervaring zijn geweest, gewend als hij was aan een wereld van duisternis. Ineens verandert die duisternis in een zee van intens licht, van doorgloeide kleuren vol levendige Bijbelse vertellingen.

Als we nu de plattegrond nog eens bekijken, begrijpen we wat de overmaat aan licht mogelijk maakt. De buitenwaarts gerichte druk van het gewelf wordt opgevangen door zware luchtbogen die tussen de kapellen uitsteken (in de plattegrond lijken het korte zwarte pijlen, gericht naar het centrum van de absis). Het voornaamste gewicht van de gemetselde constructie wordt daarop geconcentreerd, en dat is alleen zichtbaar aan de buitenzijde. Geen wonder dus dat het interieur zo verbazingwekkend luchtig en licht lijkt, daar wij de zwaarste elementen van het structurele skelet niet kunnen zien. Dezelfde indruk zou nog worden versterkt als we Sugers koor in zijn geheel zouden kunnen zien, want het bovendeel van de absis, uitrijzend boven de dubbele omgang, had zeer grote, hoge ramen.

Gebonden aan het vierkant

Op de linker afbeelding zie wat het resultaat is, als je van het grondvlak geen vierkant maakt en toch muraalbogen contrueert in de vorm van een halve cirkel: op de hoeken komen de bogen niet mooi bij elkaar. Bij de rechter tekening zie je, dat bij de gotische spitsboog je niet meer gebonden bent aan het vierkant: het grondvlak kan nu ook een rechthoek zijn.

Rechts: Gotisch kruisgewelf (met verminderde zijdelingse druk en dus dunnere muren en grotere ramen)

De Gotische Bouwkunst:

  Videofragment Beauvais 1 (Gotiek)

  Videofragment Beauvais 2 (Gotiek)

  Videofragment Chartres (Gotiek)

Ribgewelven maken het gewelf lichter, zodat de muren minder dik hoeven te zijn,

Het opvangen van de zijdelingse druk niet alleen door steunberen, maar ook door luchtbogen,

Geringere zijdelingse druk door toepassing van het Gotische kruisgewelf met de spitsboog.

Doorsnede Gotische kerk    

Tegen deze zucht naar pracht en praal van de cluniacenzer-orde ontstond echter verzet. De monniken die wilden terugkeren naar de strenge regel van Sint-Benedictus stichtten daarop in 1098 een eigen klooster in Citeaux . De naar dit klooster genoemde cistercienzer-orde bouwde kerken en kloosters in een zeer sobere stijl.

Samenstelling bronmateriaal ten behoeve van het nieuwe vak ckv-2 voor havo en vwo in het profiel C&M..  Meewerken aan deze site? Opsturen via e-mail is voldoende. Geraadpleegde lit oa De ontdekking van het licht. PVreuls. Traveler 2/07

Is er zonder uw toestemming en zonder bronvermelding gebruik gemaakt van uw teksten? Onze verontschuldigingen hierover. Laat het ons weten en wij geven een juiste bronvermelding of halen het materiaal van internet. Een financiele vergoeding kunnen wij niet geven


02/17/2018 update