De liturgie 

Liturgie is het natuurlijke kader waarin gregoriaanse muziek thuishoort.

Het is het geheel van lezingen, gebeden en handelingen die samen de christelijke eredienst uitmaken.

Die hele eredienst is georganiseerd in een aantal dagelijkse riten.

  • Hoogtepunt van die dagelijkse liturgie is de mis, ook wel de eucharistieviering genoemd. Deze viering is bedoeld voor alle gelovigen en bestaat in wezen uit een symbolische maaltijd waarbij het kruisoffer van Christus hernieuwd wordt in de gedaante van brood en wijn.
  • Het officie is het dagelijkse koorgebed, verdeeld over dag en nacht, waarmee monniken en priesters God loven.
  • Mis en officie zijn ingebed in het kerkelijk jaar, dat enerzijds is opgebouwd rond de drie hoogfeesten van Kerstmis, Pasen en Pinksteren, anderzijds rond de heiligenkalender.

In de prille kerk had de plaatselijke bisschop grote vrijheid bij het organiseren van de liturgie, al tekenen zich dan al duidelijk twee vaste onderdelen af:

  • de verkondiging
  • de lofprijzing.

Paus Gregorius de Grote (540-604) bracht voor het eerst orde in de verscheidenheid. Het is in die eerste eeuwen dat het gregoriaans haar hoogdagen beleeft en haar grootste bloei kent. Pas in de latere middeleeuwen, als het gregoriaans in verval raakt, worden allerlei fantasietjes toegevoegd, zoals de tropen en de sequenties. Het is ook de tijd dat de zogenaamde liturgische drama's, een soort toneelstukjes rond het kerst- of paasgebeuren, die vaak in de kerk of buiten op de trappen werden opgevoerd.

De mis: ontstaansgeschiedenis

Het is niet eenvoudig de vroegste geschiedenis van de christelijke kerk te reconstrueren. Toch is het zeer waarschijnlijk dat de eredienst van de prille christenen voor een belangrijk stuk gegroeid is uit de joodse eredienst.

Die eredienst bestond toen uit

  • lezingen uit de Schrift,
  • een preek,
  • het zingen van psalmen,
  • bidden en lofzangen.

Die elementen zijn wellicht allemaal overgenomen in de christelijke eredienst. Al gauw ging men in de loop van het jaar in de diensten bepaalde gebeurtenissen uit het leven van Christus herdenken. Men koos dan ook psalmen die daarbij aansloten.

Liturgia verbi en Liturgia Eucharistica

Toen de kerk nog vervolgd werd en de christenen hun diensten in de catacomben moesten houden, waren die vanzelfsprekend kort en eenvoudig. Pas na het Edict van Milaan, waarmee keizer Constantijn het christendom tot staatsgodsdienst had gemaakt, kon de liturgie zich ontwikkelen. Vrijwel zeker bestond de wekelijkse dienst in die tijd uit twee grote delen.

  • Het eerste deel was bedoeld voor de nieuwe bekeerlingen, de zogenaamde catechumenen of leerlingen, en was voor een belangrijk deel als lering bedoeld.
  • Het tweede deel was gereserveerd voor de gelovigen, die dan samen het avondmaal herdachten in wat zou uitgroeien tot de Eucharistieviering of de mis.

Die tweedeling is ook vandaag nog in de mis te herkennen. Eerst is er de Woorddienst, de Liturgia verbi, met gebeden en lezingen. Daarna volgt de Eucharistie, de Liturgia Eucharistica met de eigenlijke herdenking van het offer van Christus.

Gebeden en gezangen in de huidige mis zijn onder te verdelen in

  • het Ordinarium,
  • het Proprium,
  • gebeden en lezingen.

Het Ordinarium bevat de gezangen die een vaste tekst hebben en in elke mis voorkomen (op een paar uitzonderingen na). Ze kunnen wel verschillende melodieën hebben naargelang de belangrijkheid van het feest of de tijd van het jaar. Het Proprium bevat de gezangen die eigen zijn aan het feest en dus in principe voor elke mis verschillen. Ook bij de gebeden en lezingen zijn er vaste teksten en teksten die aan het feest van de dag zijn aangepast.

Guillaume de Machaut

De beroemdste compositie van de 14de eeuw is "Messe de Notre Dame" van de componist Guillaume de Machaut. (1300-1377) Het is een vierstemmige zetting van het ordinarium. (de vaste gezangen Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, en Agnus Dei.) Luistervoorbeelden in MP-3:

Guillaume de Machaut: Kyrie

Guillaume de Machaut: Gloria

Guillaume de Machaut: Credo

Guillaume de Machaut: Sanctus

Guillaume de Machaut: Ite missa est

Twee eeuwen daarvoor waren de componisten voornamelijk geinteresseerd geweest in de teksten van het proprium (de wisselende gezangen, bijvoorbeeld gradualen en alleluia's)

De mis van Machaut is belangrijk vanwege

  • zijn grote omvang,
  • de vierstemmige zetting (in die tijd ongebruikelijk)
  • de hechte compositorische eenheid
  • de onbetwistbare kwaliteit van de muziek.

Het componeren van missen ontwikkelde zich vooral in Frankrijk. Ook ontstonden er cantus-firmus missen. Dat waren missen, die in elk deel dezelfde en vaak aan het gregoriaans ontleende cantus-firmus in de tenor voerden.

Samenstelling bronmateriaal ten behoeve van het nieuwe vak ckv-2 voor havo en vwo in het profiel C&M..  Meewerken aan deze site? Opsturen via e-mail is voldoende. Muziekfragmenten: Kees Zonneveld. Tekst: Harry van Oirschot.

Is er zonder uw toestemming en zonder bronvermelding gebruik gemaakt van uw teksten? Onze verontschuldigingen hierover. Laat het ons weten en wij geven een juiste bronvermelding of halen het materiaal van internet. Een financiele vergoeding kunnen wij niet geven: het Nederlandse onderwijs is een kale kip en daar valt dus niets te plukken. 


02/17/2018