Kerkelijk drama in de volkstaal: Verrijzenis- en Passiespelen

 Op de zondag na Beloken Pasen werd, in opdracht van een deel van de schepenen en de raad, voor acht groten aan wijn gehaald toen zij op verzoek van de schepenen op de Brink aanwezig waren bij een opvoering, door de klerken, van het spel van de Passie van Onze Heer.
Vanaf het laatste decennium van de veertiende eeuw lijken opvoeringen van kerkelijk drama zich plotseling als een olievlek over de Lage Landen uit te spreiden. Toch is een traditie met betrekking tot het opvoeren van Verrijzenis- en Passiespelen waarschijnlijk ouder. In het buitenland zijn via archiefbronnen tal van eerdere veertiende-eeuwse opvoeringen van religieus toneel bekend. Zo vond in 1376 een Verrijzenisspel plaats in de kathedraal van Kamerijk. Van hetzelfde jaar dateert de oudste vermelding van een Corpus Christi Cycle in York, waar ambachtsgilden op Sacramentsdag wagens door de stad trokken waarop zij de complete heilsgeschiedenis speelden, van Schepping tot en met Laatste Oordeel.

Bij dat alles kunnen we achteraf niet gemakkelijk uitmaken in hoeverre we bepaalde activiteiten als toneelspel mogen aanmerken. Bekend is namelijk dat tijdens processies al veel langer tableaux vivants of stomme vertoningen plaatsvonden. Zo krijgen in 1377, opnieuw in Dendermonde, ghesellen die Onze Heere en de apostelen waren een beloning in de vorm van vier kannen wijn. in het algemeen treffen we bij ommegangen, naast reuzen en fabeldieren, vaak vermeldingen aan van scènes uit het Oude Testament of over Christus' lijden en sterven. Ofschoon dit laatste element een traditioneel onderdeel is van Passiespelen en van de drama's die werden opgevoerd op Sacramentsdag bestaan er over het toneelkarakter van dergelijke scènes tijdens processies sterke twijfels.
Hoewel de precieze inhoud van een Verrijzenisspel onbekend is, kunnen we de globale gang van een opgevoerd drama (bijvoorbeeld Dendermonde 1391) wel reconstrueren. Onderwerp was natuurlijk Christus' Opstanding: dat is het centrale thema waar het in een Verrijzenisspel nu eenmaal om gaat. Uitgebreidere versies van dergelijke spelen kennen voorts tal van andere scènes.

Men zou bij voorbeeld kunnen beginnen met een scène waarin Pilatus met Hogepriesters onderhandelt over de bewaking van het graf. Dan zien we hoe twee soldaten pochen op hun kracht en hun moed, maar on- middellijk de benen nemen zodra de Verrezen Christus verschijnt. Deze daalt af naar de hel waar Hij de zielen van de profeten, de aartsvaders en de overige oud- testamentische figuren bevrijdt door hen van hun kettingen te verlossen. De wachters doen verslag van wat hen is overkomen. Ze krijgen geld aangeboden om te zwijgen over wat ze hebben gezien. Vervolgens treden drie vrouwen op: Maria Magdalena, Maria Jacobi en Maria Salome. Een zalfverkoper verschaft hen olie en reukwaren. Bij het graf aangekomen zien ze echter dat het leeg is. Weldra ontspint zich dan de bekende Quem quaeritis-dialoog met de Engel: 'Wie zoekt gij hier in dit graf?' Twee van de vrouwen keren terug naar de apostelen, maar Maria Magdalena blijft achter. Zij ontmoet dan de als tuinman verklede Christus, die ze pas na enige tijd herkent. Daarna ijlt ook zij weg om de thuis geblevenen te vertellen dat de Heer werkelijk is verrezen. Om het wonder met eigen ogen te aanschouwen, rennen Johannes en Petrus nu zo hard ze kunnen naar het graf. Teruggekeerd bevestigen ze het verhaal van de drie Maria's, waarna het spel op een of andere manier een afronding vindt, bij voorbeeld in het zingen van het Te Deum laudamus.
Passiespel op de Grote markt te Antwerpen (G Mostaert) [vergroten]
Helaas beschikken we niet over een uitputtend overzicht van vermeldingen van toneel in relevante archiefbronnen uit de noordelijke en zuidelijke Nederlanden. Wel kunnen we een indruk krijgen van de snelle opmars van het religieuze toneel hier te lande. Zo treffen we al in 1394 een Passiespel aan in Deventer:

'Item up den zonnendach to beloken paeschen bi een deel van Scepen ende Raet, die daer toe ghesat weren van onse Scepen weghen, dat sic up den brincke bi den spele weren, dat die clerike daer hadden van onse heren passio, voir ene take wyns, die sic daer halen lieten, viii grlotenl.'

('Item, op de zondag na Beloken Pasen werd, in opdracht van een deel van de schepenen en de raad, voor acht groten aan wijn gehaald toen zij op verzoek van de schepenen op de Brink aanwezig waren bij een opvoering, door de klerken, van het spel van de Passie van Onze Heer.')

Tussen 1428 en 1561 beleefde de Westvlaamse plaats Lo kennelijk eveneens regelmatig opvoeringen van dit Passiespel. Soms vindt het spelen van Passietoneel zelfs in competitieverband plaats, zoals in 1443 in Nieuwpoort wanneer 'ghezellen' uit diverse steden een wedstrijd houden met als thema: de marteling met de doornenkroon van Christus. Met grote regelmaat en in ruime verspreiding vindt men in de rekeningen uiteraard ook Verrijzenisspelen vermeld.

Op de vele kerkelijke feestdagen gewijd aan de Maagd Maria illustreerde men de specifieke gebeurtenis van de dag - Purificatie, Weeën, Hemelvaart, et cetera - eveneens aan de hand van dramatische vertoningen. Opmerkelijk is verder de aandacht voor de Antichrist, waaraan opvoeringen zijn gewijd. Plaatselijk vereerde heiligen hoefden hiervoor niet onder te doen want ook zij kregen al vroeg hun eigen eerbetoon, veelal in de vorm van een over het leven van de schutspatroon in kwestie handelend toneelspel.
Planctus Mariae

Een liturgisch Paasdrama vanuit de Pieterskerk in Utrecht. Van deze heropvoering van ongeveer 40 minuten zie je een 5-tal video-fragmenten van ongeveer 1 minuut.

Hier wil ik met U staan en wachten

Waar is nu mijn troost?

Gij, die mij gered hebt

Jij mens, zonder zonden

Hij gaat jullie voor naar Galilea

Stadsklerken verschaffen, zoals we zagen, slechts bij hoge uitzondering details over toneelopvoeringen. Lang niet altijd vermeldt men bij voorbeeld wie een bepaald spel opvoert, welke locatie men daarbij gebruikt of op welke dag er wordt gespeeld. Voor dergelijke informatie dienen we ons te richten tot andere bronnen, in het bijzonder tot kronieken. jammer genoeg treffen we ook daar maar zelden gegevens over opvoeringen van kerkelijk toneel aan en zijn de beschrijvingen vaak van een aanzienlijk later tijdstip. Zo resteert van het in 1498 ten tonele gevoerd Delftse Driekoningenspel een verslag uit 1729, dus ruim twee eeuwen na de eigenlijke gebeurtenis! De inhoud ervan is niettemin de moeite van een samenvatting waard.

Op de zondag na het feest van Epifanie voerde men, aldus de achttiende-eeuwse stadshistoricus, om drie uur in de middag in de Nieuwe Kerk een indrukwekkend spel op. Drie priesters kwamen te paard de kerk binnen, elk uit een eigen toegangsdeur en met een groot gevolg, terwijl het als engelen verklede koor boven bij het orgel het Gloria aanhief. Beneden waren herders in de weer met hun schapen. Van achter uit de kerk schoot een ster naar het hoogaltaar die de Koningen naar de plaats leidde waar de Heilige Familie rond de kribbe stond geschaard; op gepaste wijze en devoot sprekend en bijwijlen zingend offerden de Drie Koningen er hun gaven. De stad was om deze bijzondere voorstelling de hele dag in rep en roer en er was nog nooit zoveel volk in de kerk geweest.
In het verleden stelde men zich voor dat er een geleidelijke ontwikkeling is geweest van het liturgische drama: van geheel in het Latijn en door monniken in de kerk gespeeld, via opvoeringen op het kerkplein van religieus toneel in de volkstaal door priesters en leken, naar mysteriespelen op het marktplein door ghesellen van den spele, de latere rederijkers. Gegevens uit de nog zo weinig systematisch onderzochte archieven wijzen evenwel uit dat dit een veel te simplistisch beeld is van de feitelijke verhoudingen.

Vaak werd de opvoering afgesloten met een tweetal kluchten. Zelfs binnen een religieus spel gevoelde men de behoefte om lachwekkende taferelen te gebruiken - in Verrijzenisspelen zijn dat vooral de scènes met de wachters bij Christus' graf en de duivels in de hel - ter afwisseling van de gewijde, voor geestelijke instructie bedoelde tekst.

Samenstelling bronmateriaal ten behoeve van het nieuwe vak ckv-2 voor havo en vwo in het profiel C&M..  Meewerken aan deze site? Opsturen via e-mail is voldoende. Geraadpleegde literatuur oa Een theatergeschiedenis der Nederlanden. Amsterdam 96

Is er zonder uw toestemming en zonder bronvermelding gebruik gemaakt van uw teksten? Onze verontschuldigingen hierover. Laat het ons weten en wij geven een juiste bronvermelding of halen het materiaal van internet. Een financiele vergoeding kunnen wij niet geven: het Nederlandse onderwijs is een kale kip en daar valt dus niets te plukken. 


02/17/2018 update SG Groenewald