|
Alle wijsheid der Egyptenaren Over de 7 vrije kunsten |
||||
| De
Zeven Vrije Kunsten zijn zo genoemd omdat ze 'een vrij man waardig'
zijn. De term komt voor het eerst voor bij Cicero, de eerste (niet
bewaard gebleven) volledige beschrijving in de 1ste eeuw v.C. staat op
naam van de Romeinse schrijver Varro. Al de Griekse sofisten gebruikten
ze echter al als basis voor hun onderwijsprogramma.
Hun oorsprong lag echter in de tempelwijsheid van Egypte. De geleerde Cassiodorus uit de late Oudheid betrekt de uitspraak in Handelingen 7:22 dat 'Mozes werd onderwezen in alle wijsheid der Egyptenaren' op diens volledige kennis van de Zeven Vrije Kunsten. Ook Thierry van Chartres wijst in die richting in de proloog van zijn leerboek, met als voorbeeld de grammatica: 'Men zegt dat de grammatica uit een heilige band van goden uit de oude tijd is ontsproten, tussen een Egyptenaar en een Egyptische, in de stad Memphis, onder de heerschappij van Osiris. Zij bleef daarna lange tijd verborgen. Nadat hij haar had ontdekt, nam Mercurius, de kleinzoon van Atlas, haar onder zijn hoede en bracht haar naar de Steden van Griekenland. Eindelijk, toen ze al op jaren was, bereikte zij de nakomelingen van Romulus.' |
||||
|
Chartres. West-portaal rechter ingang |
||||
|
Memphis wordt genoemd, Athene, Rome - eigenlijk zou men daar Chartres aan moeten toevoegen. Voor de Zeven Vrije Kunsten in Chartres echter deze vooraanstaande positie bereikten, hadden ze nog een lange weg te gaan. Van groot belang was vooral het geestelijke proces van de overname van heidense wijsheid in het christendom, waarvoor Clemens van Alexandrië, Origenes en Augustinus verantwoordelijk waren. De laatste was van plan een overzicht van de Kunsten te schrijven ten behoeve van de christenen, maar voltooide alleen de (verloren gegane) delen over de grammatica en de muziek. Ook van Boëthius zijn geschriften over de muziek en de aritmetica (reden voor zijn afbeelding in het westportaal van de kathedraal) bewaard gebleven, die hier in de 12de eeuw hoog werden geschat. Verder noemen we Cassiodorus (6de eeuw) en lsidorus van Sevilla (rond 600), een van de belangrijkste overdragers van het antieke gedachtengoed naar de Middeleeuwen, schrijver van een omvangrijke encyclopedie, verder Alcuïnus, geleerde aan het hof van Karel de Grote, de reeds genoemde Johannes Scotus Eriugena en Gerbert van Aurillac, de leraar van Fulbert. |
||||
|
|
Martianus
Capella, De nuptiis Mercurii et
Philologiae
Van centrale betekenis was echter het boek van een heidense auteur uit het begin van de 5de eeuw, 'De nuptiis Mercurii et Philologiae' van Martianus Capella. Hij laat binnen een raamvertelling, namelijk de bruiloft, de kunsten als vrouwenpersonages optreden, waarbij ze zelf de betekenis van hun betreffende kunst of wetenschap onderstrepen.
|
|||
| De
kunsten zijn gerangschikt in de fundamentele filologische disciplines
van het trivium (weg van drie) en de meer mathematische van het quadrivium
(weg van vier).
Het trivium, dat alles behalve 'triviaal' is, bevat de grammatica, de retoriek en de dialectiek (ook wel logica genoemd), ofwel de vakken die met het woord samenhangen. Hier werden de oude schrijvers bestudeerd en expressie en stijl en de kunst.van het redeneren, het discussiëren en het denken geoefend. In de Oudheid had het 'woord' nog een veel diepere betekenis. Het Griekse 'logos' betekende woord, uitspraak, leerstelling, overlevering, verantwoording, reden, verstand en aan het begin van het Evangelie van Johannes betekent het zelfs Christus. De schepping geschiedde door het woord van God en men voelde omgekeerd in de taal de band met de kosmos, omdat men de medeklinkers met de dierenriem en de klinkers met de planeten in verband bracht. Hierbij kunnen we denken aan het heilige lndiase woord 'Om' dat volgens de upanishads 'de hele wereld' bevat. In de Middeleeuwen bestond nog wel een zeker respect voor het woord en de taal, iets wat we ons tegenwoordig nauwelijks meer kunnen voorstellen. |
||||
| Aan
het quadrivium (geometrie, aritmetica, muziek en astronomie of
'sterrenwijsheid') werd in Chartres, in tegenstelling tot andere
plaatsen, bijzonder veel aandacht besteed. Deze Kunsten waren gebaseerd
op het mysterie van het getal en waren in grote mate doordrongen van
de pythagorisch-platonische geest. Ze hadden
ook veel invloed op de architectuur van de kathedraal.
Al in de vroege Middeleeuwen heeft men de Vrije Kunsten vanuit dezelfde, hierboven genoemde betrekking tot de kosmos, met de krachten van de planeten in overeenstemming gebracht, maar de precieze indeling is verloren gegaan. Ook bij Dante en in de kunst van de Renaissance zijn dergelijke indelingen bekend. De volgende is gebaseerd op Basilius Valentinus, wiens geschriften weliswaar pas in de 17de eeuw verschenen, maar die al in de 15de eeuw zou hebben geleefd: |
||||
|
||||
| Al in de 12de en 13de eeuw, de bloeitijd van de Zeven Vrije Kunsten en aan de andere kant de tijd van een ingrijpende geestelijke omslag, voelde men dit schema van zeven als een beperking. Volgens Thomas van Aquino 'vormen de Zeven Vrije Kunsten een onbevredigende indeling van de theoretische filosofie'. De indeling werd geleidelijk aan losgelaten ten gunste van een verdeling in filosofie, ethiek en theologie aan de ene kant en in de 'fysica', de meer 'natuurwetenschappelijke' disciplines van het quadrivium, waar de geneeskunde en het recht (en ten tijde van de Renaissance ook het perspectief als zelfstandige 'achtste' Kunst) later bijkwamen. | ||||
| De
achtergrond van deze ontwikkeling was aan de ene kant de enorme
toestroom van nieuwe kennis door de snel in aantal toenemende nieuwe
vertalingen van medische en natuurwetenschappelijke Arabische (en, via
deze, Griekse) teksten, die zeer snel in Chartres werden opgenomen, en
aan de andere kant de opkomende scholastiek. 'De nieuwe Arabische
wetenschap uit Salerno en met name uit Toledo zette de Noord-Franse
scholen op hun kop en leidde mede tot de oprichting van universiteiten.
De lange tijd grootste golf van antieke kennis in een Arabisch jasje,
gecombineerd met Pierre Abélards 'Sic et non', met andere woorden het
rationele op de proef stellen van de autoriteiten, bracht een grote
geestelijke vooruitgang in het westen teweeg.
Beide, de nieuwe kennis en de nieuwe dialectische methode van de scholastiek, zetten het oude kunstenschema onder druk en voerden tot de verzelfstandiging van de wetenschappen, zoals de medicijnen (sinds Salerno), Romeins recht (voor het eerst in Bologna) en scholastische theologie (vooral in Parijs) De eenheid van de 'Heilige Zeven Kunsten' werd door de razendsnelle opkomst van de natuurwetenschappelijke disciplines steeds weer verbroken, tot ten slotte in onze tijd al over 'twee culturen', namelijk natuurwetenschappen en geesteswetenschappen wordt gesproken. In de kunst konden de Zeven Vrije Kunsten zich echter nog in een langer bestaan verheugen.
|
||||
