Beeld en symbool

De neerslag van dit denken treft men in de zogenaamde Physiologus (de Natuurkundige) aan, een van de vroegste verklarende naslagwerken voor de in de Romaanse sculptuur uitgebeelde dierfiguren. De belangrijkste delen van de tekst ontstonden waarschijnlijk al rond 200 n.Chr. Het geschrift was gedeeltelijk gebaseerd op de natuurleer van de Oudheid, maar werd in de loop van de volgende eeuw steeds opnieuw bewerkt en uitgebreid, waarbij ook christelijke opvattingen werden opgenomen.

Sommige auteurs zien de Physiologus, naast de bijbel, als het belangrijkste geschrift uit de vroege middeleeuwen. Het werk bestond uit 49 hoofdstukken over dieren, vogels en stenen, vooral deze die voorkomen in de Apocalyps, met als voornaamste doel het christelijke dogma te verbinden met de natuur. Oorspronkelijk leek er een bepaalde volgorde te bestaan in de behandeling van de dieren, namelijk beginnend met de leeuw (de koning der dieren ) en eindigend met de struisvogel. Door de verschillende versies en vooral door het verloren gaan van het originele manuscript is dit moeilijk bewijsbaar. De verhalen in de Physiologus vinden hun oorsprong in oude Indische, Hebreeuwse en Egyptische bronnen, naast de klassieke natuurfilosofen zoals bijvoorbeeld Aristoteles.

In de Romaanse beeldhouwkunst vinden we talloze voorstellingen van beesten en fabeldieren, die alleen vanuit het bovenstaande begrepen kunnen worden.

Bestiarium
Een bestiarium is een compilatie van dierenverhalen. De kern van het middeleeuwse bestiarium is een Griekse tekst, waarschijnlijk geschreven aan het eind van de tweede eeuw, bekend geworden onder de titel Physiologus. De Physiologus bevat een bonte verzameling dierkundige 'feiten' die dikwijls al eeuwenlang werden doorgegeven door geleerden.

Het Griekse woord physiologos betekent eigenlijk gewoon 'bestudeerder van de natuur', maar de Physiologus-tekst is geen gewoon 'biologieboek'. Het wil ook de mens laten leren van de dieren. Het zoekt dus in het gedrag van dieren naar voorbeelden van hoe mensen zich wel of niet moeten gedragen. Het zet daarmee wel een oude traditie voort maar geeft daar een christelijke draai aan die kenmerkend blijft voor de middeleeuwse bestiaria. Vanwege de vele morele lessen was het bestiarium, net als zijn voorganger de Physiologus, erg geschikt voor gebruik in het onderwijs.


De Physiologus
Het beeld dat de middeleeuwse mens zich vormde van de dingen in zijn omgeving, van de dieren, de bossen en de bergen en van natuurverschijnselen werd gekleurd door een groot aantal zeer uiteenlopende betekenissen. Niets bleef beperkt tot zijn pure materiële aanwezigheid. Het heilige kon zich vrijwel in al het zichtbare en tastbare manifesteren, ongeacht de vraag of het nu ging om een boom, een rots of een onweersbui. God kon zich immers in elke gewenste gedaante aan de mens openbaren.
"Men vergat nooit dat elk ding zinloos zou worden indien zijn betekenis zich louter en alleen tot de onmiddellijke functie en verschijningsvorm zou beperken, en dat elk ding zich tevens grotendeels in die andere wereld bevond." (Johan Huizinga)
Naast eenvoudige dingen is het vooral de imaginaire wereld van de beeldhouwwerken waarin zich een gevarieerde en uit talloze betekenislagen opgebouwde symboliek ontvouwt. De werken oriënteren zich altijd op een specifiek wereldbeeld van de middeleeuwse mensen, waaruit we ook hun ontstaan kunnen verklaren: alles is door middel van gelijkenissen en verbanden met elkaar vervlochten en onder het oppervlak van de verschijningsvorm sluimert die andere wereld, waarvan de eerste slechts een afspiegeling is. In de geest van de middeleeuwse mens worden voortdurend verbanden gelegd waarmee de verschijningsvormen met het bovennatuurlijke en met een hogere waarheid worden verbonden. Maar deze verbanden zijn niet altijd eenduidig of exclusief, want ze kunnen op elk moment of op elke plek van inhoud veranderen, zich uitbreiden of zelfs een geheel andere betekenis aannemen.
Santa Maria Maggiore (1137) Bergamo Alta. Italie	De middeleeuwse bestiaria noemen talloze eigenschappen van het dier die corresponderen met even zovele symbolische betekenissen. Als de leeuw gaat lopen, veegt bij zijn sporen weg met zijn zwaaiende staart: zo houdt de door zijn Vader gezonden Jezus de tekenen van zijn goddelijkheid verborgen. De leeuw slaapt met open ogen: zo 'slaapt' Christus aan het kruis en in zijn graf, maar zijn goddelijke natuur 'waakt'. In de Oudheid meende men dat de leeuwin dode jongen ter wereld bracht en dat haar welpen in die toestand bleven totdat op de derde dag de vader kwam en hen tot leven wekte door op hun snuit te blazen. Dat is natuurlijk opgevat als een symbool van de opstanding van Christus. Het negatieve beeld van het woeste beest als symbool van de duivel is gebaseerd op de Eerste Brief van Petrus 5:8: 'Uw vijand, de duivel, zwerft rond als een brullende leeuw op zoek naar een prooi om die te verslinden.' De leeuw is ook verbonden met de personificatie van de gramschap en van het opvliegende of korzelige temperament.
De symbolische betekenissen ontleent men aan bepaalde opvallende kenmerken, die met elkaar in verband worden gebracht. Zo verwijst de heldere, blauwe kleur van de edelsteen safier direct naar het blauw van een heldere lucht, waardoor de steen het symbool van de hemel wordt.
"Men sprak in dit verband ook wel van geestelijke kort sluiting, namelijk van een denken waarin de samenhang tussen twee dingen niet gezocht wordt in de wisselwerkingen tussen de causale ver banden die ertussen bestaan, maar juist wordt aangetroffen in de abrupte sprong tussen betekenis en doel." (Umberto Eco)
De neerslag van dit denken treft men in de zogenaamde Physiologus (de Natuurkundige) aan, een van de vroegste verklarende naslagwerken voor de in de Romaanse sculptuur uitgebeelde dierfiguren. De belangrijkste delen van de tekst ontstonden waarschijnlijk al rond 200 n.Chr. Het geschrift was gedeeltelijk gebaseerd op de natuurleer van de Oudheid, maar werd in de loop van de volgende eeuw steeds opnieuw bewerkt en uitgebreid, waarbij ook christelijke opvattingen werden opgenomen. Sommige auteurs zien de Physiologus, naast de bijbel, als het belangrijkste geschrift uit de vroege middeleeuwen. Het werk bestond uit 49 hoofdstukken over dieren, vogels en stenen, vooral deze die voorkomen in de Apocalyps, met als voornaamste doel het christelijke dogma te verbinden met de natuur. Oorspronkelijk leek er een bepaalde volgorde te bestaan in de behandeling van de dieren, namelijk beginnend met de leeuw (de koning der dieren ) en eindigend met de struisvogel. Door de verschillende versies en vooral door het verloren gaan van het originele manuscript is dit moeilijk bewijsbaar. De verhalen in de Physiologus vinden hun oorsprong in oude Indische, Hebreeuwse en Egyptische bronnen, naast de klassieke natuurfilosofen zoals bijvoorbeeld Aristoteles. In de Romaanse beeldhouwkunst vinden we talloze voorstellingen van beesten en fabeldieren, die alleen vanuit het bovenstaande begrepen kunnen worden. Bestiarium Een bestiarium is een compilatie van dierenverhalen. De kern van het middeleeuwse bestiarium is een Griekse tekst, waarschijnlijk geschreven aan het eind van de tweede eeuw, bekend geworden onder de titel Physiologus. De Physiologus bevat een bonte verzameling dierkundige 'feiten' die dikwijls al eeuwenlang werden doorgegeven door geleerden. Het Griekse woord physiologos betekent eigenlijk gewoon 'bestudeerder van de natuur', maar de Physiologus-tekst is geen gewoon 'biologieboek'. Het wil ook de mens laten leren van de dieren. Het zoekt dus in het gedrag van dieren naar voorbeelden van hoe mensen zich wel of niet moeten gedragen. Het zet daarmee wel een oude traditie voort maar geeft daar een christelijke draai aan die kenmerkend blijft voor de middeleeuwse bestiaria. Vanwege de vele morele lessen was het bestiarium, net als zijn voorganger de Physiologus, erg geschikt voor gebruik in het onderwijs.
Samenstelling bronmateriaal ten behoeve van het nieuwe vak ckv-2 uit het profiel cultuur en maatschappij voor havo en atheneum. Meewerken aan deze site? Opsturen via e-mail is voldoende. Bron oa: De Leeuw: De natuur en haar symbolen. Amsterdam 2005. Foto's Santa Maria Maggiore Bergamo Alta: Baggen H Is er zonder uw toestemming en zonder bronvermelding gebruik gemaakt van uw teksten? Onze verontschuldigingen hierover. Laat het ons weten en wij geven een juiste bronvermelding of halen het materiaal van internet. Een financiele vergoeding kunnen wij niet geven. 03-12-2010