Voorleestekst Marc MP-3 (zie tekst)

Een schilderij van Franz Marc in dezelfde zaal van Museum Boijmans demonstreert dat je ook via een heel andere weg tot abstractie kunt komen.

Zijn werk ontstond slechts twee jaar na dat van Kandinsky, met wie hij samen de experimentele groep Der Blaue Reiter oprichtte. Op het doek is een grazend lam te onderscheiden. Of eigenlijk juist niet, want het beestje gaat vrijwel volledig op in zijn omgeving. De ovale contour van zijn lijf komt her en der terug in de landschappelijke achtergrond, terwijl de lijnen en kleuren daarvan omgekeerd de gestalte van het dier doordringen. Marc heeft het lammetje en het landschap tot een bijna natuurlijke eenheid gesmeed. In plaats van de voorstelling te laten exploderen zoals Kandinsky, gebruikte Marc abstracte vormen om een beeld van volmaakte harmonie te creëren.

Het hele, niet al te omvangrijke oeuvre van Franz Marc bestaat uit dergelijke ontroerende samenklanken van dier en natuur. Dat het in dit geval om een lammetje gaat, berust niet op toeval. De schilder had een christelijke opvoeding genoten, een lam riep bij hem dan ook direct associaties op met het Lam Gods en vooral met onschuld. Toch wilde hij beslist geen werk maken dat bol stond van symboliek. Daarom treedt het lam hier ook niet nadrukkelijk op de voorgrond, maar vertegenwoordigt het ingetogen de onbedorven natuur. Marc constateerde bezorgd dat de mensheid steeds verder buiten de natuurlijke kosmos geraakt was. Met zijn schilderijen vol harmonieuze samenhang trachtte hij mensen in staat te stellen de aansluiting met de kosmos te hervinden.

Bij Marc zie je waarom hij net als veel andere schilders zijn voorstellingen is gaan abstraheren. De weergave van een lammetje in een weiland vraagt natuurlijk niet om zulke ingewikkelde stilistische ingrepen. De kunstenaar had echter een dwingende reden om de dingen niet precies te schilderen zoals ze eruit zien: hij trachtte in beeld te brengen waar ze voor staan. En om zoiets diepzinnigs duidelijk te maken, kun je niet volstaan met louter een blik op de werkelijkheid. Naarmate de boodschap die je met een kunstwerk wilt uitdragen veel omvattender is, ben je aangewezen op meer abstracte vormen en beeldformules.

Voorleestekst Feininger MP-3 (zie tekst)

Er hangt nog een derde voorbeeld van vroege abstracte kunst in de zaal van Museum Boijmans Van Beuningen. Dat betreft een stadsgezicht van Lyonel Feininger die ook tot de Blaue Reiter-groep behoorde, hoewel niet helemaal vanaf het begin. Na de Eerste Wereldoorlog, waarin Franz Marc sneuvelde, doceerde hij samen met Kandinsky aan het beroemde Bauhaus in Weimar. Daar schilderde hij in 1921 deze geabstraheerde impressie van de oude bovenstad. In de voorstelling zijn diverse architectonische elementen te ontdekken - muren, daken, ramen en een trap - maar dan in vereenvoudigde, geometrische vorm. Details heeft de kunstenaar rigoureus weggelaten, hij legde alleen de ritmische hoofdlijnen van gebouwen vast. Die gebruikte hij als uitgangspunt voor een dynamische compositie van ingenieus ineengevlochten vlakken.

Zo kwam Feininger weer op een andere manier tot abstractie dan Kandinsky en Marc: namelijk door zijn visuele indrukken te stileren. Hij had daar ook een afwijkende eigen reden voor. In een brief aan zijn vrouw schreef hij eens dat zijn hele wezen zowel innerlijk als uiterlijk op discipline en orde berustte. Elk van zijn schilderijen lijkt dat triomfantelijk te onderstrepen: daarin zijn bouwwerken - maar ook vaak boten op zee, een ander geliefd motief - tot een soort fantastische kristallen geworden. Hij streefde er als het ware naar de onderwerpen die hem inspireerden met dit soort glashelder gestructureerde en volledig geïntegreerde beelden naar een hoger plan te transponeren.

Eigenlijk is het verbazingwekkend en vooral enorm verheugend dat deze drie werken van Blaue Reiter-meesters in een zaal verenigd zijn. In Museum Boijmans Van Beuningen kun je daardoor al vergelijkend de verschillende wegen die naar abstractie leidden leren kennen.

Samenstelling bronmateriaal ten behoeve van het nieuwe vak ckv-2 voor havo en vwo in het profiel C&M..  Meewerken aan deze site? Opsturen via e-mail is voldoende.  Samenstelling met als bron: Beeldenstorm AVRO  Voorlezer: Kees Zonneveld