PIANOLA PIANO
Het zou het een alternatief van de grammofoonplaat kunnen noemen. Maar wel een zeer kostbaar en ingewikkeld alternatief.- een soort externe robot die op de toetsen van een piano kan spelen met behulp van geperforeerde papieren muziekrollen. Het systeem kon ook in piano's en vleugels worden ingebouwd, waardoor die 'gewoon' bespeelbaar bleven. 

De pianola werd in het begin van de vorige eeuw in massaproductie genomen en vond al snel zijn weg naar de gefortuneerde burgers. Maar het instrument verdween al even snel van het toneel toen de  grammofoonplaat en radio steeds betere kwaliteit en groter bedieningsgemak begonnen te leveren. De pianola viel in ongenade, de firma's - Aeolian in de Verenigde Staten en Welte in Duitsland bijvoorbeeld - gingen failliet.

De halfautomaten onder de pianola's moeten bespeeld worden. Niet alleen moet de speler voor energie zorgen door op de pedalen te trappen, hij kan ook iets toevoegen aan de muzikale uitvoering door knoppen en schuiven te bedienen. Je kunt bijvoorbeeld harder en zachter spelen, 'maar ook sneller en langzamer. Op de rollen staat met strepen aangegeven hoe je dat ongeveer moet doen. Daarom moet je een rol vooraf bestuderen zoals je dat ook met een partituur doet.

Een jaar of vier na het verschijnen van de eerste (halfautomatische) pianola's in Amerika kwam een Duitse firma in 1904 met de volautomatische versie. Die leverde niet alleen de vrolijke tingeltangelmuziek in saloons en bars, maar was ook in staat het spel van pianisten en componisten te reproduceren dat op muziekrollen was vastgelegd. Die zogeheten reproductiepiano's werden het speeltje van de nouveau riche. Stel je voor: je kon er Gershwin, Horowitz en Debussy zo je huiskamer mee binnenhalen. Het is ook bedrieglijk echt. Als je je ogen dichtdoet, denk je dat de pianist voor je zit.

  
Dat is meteen het grote verschil met het draaiorgel, hoewel de techniek verwant lijkt, al geschiedt het 'spel' van een draaiorgel vrijwel geheel mechanisch, dat van een pianola pneumatisch. "Die klinkt veel te houterig. Een nocturne van Chopin bijvoorbeeld komt op een draaiorgel niet tot haar recht.

  draaiorgel

De techniek van een pianola is veel verfijnder. Maar alles heeft zijn prijs, ook anno 1920. Wilde je een beroemd pianist in huis halen, dan moest je daar flink voor in de buidel tasten. Een pianolarol van een grootheid kostte tussen de tien en twintig gulden, dat is omgerekend tussen de honderd en tweehonderd euro. In het volgende fragmentje hoor je nauwelijks dat het om kunstmatige muziek gaat. Als je goed luistert valt er wel iets onnatuurlijks op.

  'June Rose Lane' Pianola muziek

  'Always' Pianola muziek

  'Ain't she sweet?' Pianola muziek

  'The Birth of the Blues' Pianola muziek

 In het componeren je niet laten beperken door "de maximumsnelheid van de tien menselijke vingers, noch door de onnauwkeurigheid van andermans hersencellen"
Het Pianola Museum in Amsterdam beschikt over een enorme collectie van 15.000 muziekrollen: allerlei muziekgenres, maar ook allerlei systemen. Want een rol van het ene systeem is niet afspeelbaar op een instrument van het andere. Op die manier probeerden de firma's octrooirechten te omzeilen.Desondanks werd het instrument - na aanvankelijke scepsis - ook in de muziekwereld zelf enorm populair. Men kwam al snel tot het besef dat de pianola een belangrijke vorm van muziekreproductie was. Tegenwoordig komt uit elk apparaat geluid, van computer tot wekkerradio, maar dat was honderd jaar geleden wel anders. je had speeldozen, maar die maakten alleen speelgoedmuziek. Met de pianola kon je als muziekliefhebber voor het eerst echt muziek tot je nemen.

  Speeldoosje                                                                       

Ook de componisten ontdekten het instrument. Stravinsky bijvoorbeeld ging speciale composities voor de pianola schrijven en ook minder bekende toonkunstenaars als Casella en Nancarrow onderkenden de mogelijkheden van het instrument. Nancarrow ging juist in de tijd dat het instrument in onbruik raakte, zo rond 1950, de pianola gebruiken voor speciale composities. Hij wilde zich in het componeren niet laten beperken door "de maximumsnelheid van de tien menselijke vingers, noch door de onnauwkeurigheid van andermans hersencellen". Het Pianola Museum beschikt over enkele Nancarrow-rollen waarop deze 'onspeelbare muziek' met haar complexe ritmische structuren en extreem hoge tempi te horen is.

Ballet Mécanique van de Duits/Amerikaanse componist George Antheil
  George Antheil- Ballet Mécanique  (Zie voor opdrachten Les 5.5.A)

Een andere bekende compositie voor pianola is Ballet Mécanique van de Duits/Amerikaanse componist George Antheil. Hij schreef dit werk bij een ballet van Léger oorspronkelijk voor zeventien pianola's en slagwerk. Tijdens de try-out merkte hij dat zoveel pianola's niet te synchroniseren zijn. Hij was er al eerder achter gekomen dat de pianola ook andere beperkingen heeft. Hij schreef soms heel veel tonen voor om een enorme klank te produceren. Maar het werd een soort anticlimax, omdat de druk wegviel Het instrument kon zoveel tonen ineens niet verwerken.

Samenstelling bronmateriaal ten behoeve van het nieuwe vak ckv-2 uit het profiel C&M voor havo en vwo.  Meewerken aan deze site? Opsturen via e-mail is voldoende. Geraadpleegde bronnen oa Limburgs Dagblad 18-04-02

Pianolamuseum Amsterdam: Westerstraat 106 Amsterdam Permanente collectie automatische toetsinstrumenten uit het begin van de vorige eeuw en muziekrollenarchief. Tijdens de rondleidingen worden verschillende instrumenten bespeeld.

Is er zonder uw toestemming en zonder bronvermelding gebruik gemaakt van uw teksten? Onze verontschuldigingen hierover. Laat het ons weten en wij geven een juiste bronvermelding of halen het materiaal van internet. Een financiele vergoeding kunnen wij niet geven


02/01/2010 update