De ballade Erlkönig 1815,  Franz Schubert (1797-1828)
Dit lied is gebaseerd op een ballade van de Duitse dichter Goethe. Hierin wordt het trieste verhaal verteld van een vader die 's nachts met zijn zieke zoon te paard naar huis rijdt. De jongen wordt achtervolgd door visioenen van de Elfenkoning, een symbool van de dood. Als zij eindelijk aankomen, blijkt de jongen gestorven te zijn. Hij is voor de Elfenkoning bezweken. 

Von der Ballade Erlkönig (1815, Text: Johann Wolfgang von Goethe) Franz Schuberts (1797 - Wien - 1828) existieren vier Fassungen, wobei die vierte mit einigen Änderungen 1821 im Druck erschienen ist
Dit lied is een karakteristiek voorbeeld van een doorgecomponeerd lied, omdat de melodie in de loop van het drama voortdurend verandert. De lange piano-inleiding  suggereert een galoperend paard. De zanger heeft het niet gemakkelijk: hij moet in dit lied vier rollen vertolken, die van de verteller, die van de vader, maar bovendien die van de zoon en de Erlkönig. 

Wat verstaan we onder een "doorgecomponeerd" lied? 

Wat verstaan we onder een coupletlied?

Goethe vond, dat de muziek het gedicht moest dienen en niet becommentariëren, laat staan zou moeten proberen het gedicht op een hoger plan te verheffen. Voor Goethe was het gedicht in zichzelf al muziek. Vanuit deze optiek is het begrijpelijk, dat Goethe niet zo erg ingenomen was met de liederen van bijvoorbeeld Beethoven en Schubert. Goethe was meer te spreken over de liederen van Johann Friedrich Reichardt. Voor Reichardt was het ideaal als men “de woorden niet meer zonder de melodie en de melodie niet meer zonder de woorden” denken kon. Reichardts toonzetting van Goethes “Erlkönig” uit 1794 gold in die tijd als voorbeeldig.

 J.F. Reichardt: Erlkönig. Windows Media Breedband - Windows Media Smalband - RealMedia Breedband en Smalband [Bron Avro Klassiek]

Wanneer je Reichardts Erlkönig met de Erlkönig van Schubert vergelijkt, dan wordt meteen duidelijk wat de betekenis van Schubert voor de ontwikkeling van het lied is. Schubert schreef zijn Erlkoenig in 1814, 20 jaar later dan Reichardt. Reichardt maakt van Goethes ballade een coupletlied: ieder couplet krijgt dezelfde muziek, zonder dat er van een ‘uitbeelding’ van de in het gedicht opgeroepen sfeer echt sprake is. Hoe anders is dat bij Schubert!

Schubert’s Erlkönig is een zogenaamd doorgecomponeerd lied, dat wil zeggen hij volgt de gebeurtenissen van het gedicht op de voet. Van begin af aan, geeft de piano door tempo en beweging van de muziek de jachtige rit te paard weer. Wanneer de verteller en de vader aan het woord zijn, is de muziek dreigend, maar wanneer de “Elfenkoning”, die hier de persoonijking van de dood is, het kind probeert over te halen naar hem toe te komen, verliest de muziek weliswaar niet aan tempo en beweging (de rit op het paard gaat door) maar de sfeer wordt geheel anders, veel “lichter”. Dramatisch is de uitbeelding van het kind: met hoge tonen, hoger dan de tonen van verteller, vader of Elfenkoning, geeft Schubert uitdrukking aan de doodsnood van het kind. En als tegen het eind het kind roept dat de Elfenkoning hem pijn heeft gedaan, schrijft Schubert zo hoog voor de stem, dat het duidelijk is dat hier niet meer “mooie, hoge tonen” gezongen moet worden maar dat de angst en pijn van het kind hier uitdrukking zouden moeten krijgen.

 Schubert: Erlkönig. Windows Media Breedband - Windows Media Smalband - RealMedia Breedband en Smalband [Bron Avro Klassiek]

Franz Schubert (1797-1828), de Oostenrijkse componist, was de hoogbegaafde zoon van een schoolmeester, die als koorknaap in de kapel van het keizerlijk hof in zijn geboorteplaats Wenen zong en studeerde aan de daaraan verbonden school, het Konvikt. Als middelbare scholier schreef Schubert al zijn eerste liederen. Het prachtige lied Gretchen am Spinnrade componeerde hij op zijn 17de. Schubert en zijn schoolvrienden kwamen bijeen op avonden gewijd aan Schuberts muziek, de zogenaamde Schubertiades. En 's zomers struinden de vrienden door het idyllische Oostenrijkse landschap. De enige erkenning voor zijn muziek genoot Schubert in zijn vriendenkring. Daarbuiten is hij tijdens zijn leven zo goed als onbekend gebleven.

 Gretchen am Spinnrade (MP3)

In 1822 werd Schubert ernstig ziek: hij had syfilis opgelopen. De symfonie waar hij mee bezig was, voltooide hij niet meer. Toch werd het zijn beroemdste, de 'Unvollendete'. Door de ongeneeslijke ziekte was Schubert depressief en in zichzelf gekeerd. Maar ondanks dat bleef zijn creativiteit onuitputtelijk. Hij verbaasde zijn vrienden met Die Winterreise, een liederencyclus over een man die zijn hoop op liefde en geluk heeft verloren en rondzwerft door een troosteloos winterlandschap. Schubert stierf in het huis van zijn broer, 31 jaar oud. Diep geschokt richtten familie en vrienden een monument voor hem op. Daarop staat: 'Die Tonkunst begrub hier einen reichen Besitz, aber noch viel schönere Hoffnungen'.

Schubert was 20 toen hij een aangrijpend gedicht van Goethe toonzette. Het werd een van zijn bekendste liederen: Der Erlkönig. Het gaat over een vader die per paard zo snel mogelijk zijn doodzieke kind naar een dokter wil brengen. Het kind ziet in zijn koorts de Erlkönig die hem naar zich toe probeert te lokken. De vader probeert zijn zoontje gerust te stellen, maar de Erlkönig doet het kind pijn. Als de vader het dorp bereikt, ligt het kind dood in zijn armen… De pianopartij schildert zeer beeldend het galopperende paard, de onrust van de vader en het ijlende kind. De zanger moet maar liefst drie personages uitbeelden: vader, kind en Erlkönig. En wat vond Goethe van Schuberts onsterfelijke lied? Hij stoorde zich aan de pianopartij die de tekst overheerste, en aan de duistere akkoorden. Schubert kon niet rekenen op de erkenning van Duitslands beroemdste dichter! 

  Ballade Erlkönig ( MP3)

Erlkönig   Johann Wolfgang Goethe

Wer reitet so spät durch Nacht und Wind?
Es ist der Vater mit seinem Kind;
Er hat den Knaben wohl in dem Arm,
Er faßt ihn sicher, er hält ihn warm.

Mein Sohn, was birgst du so bang dein Gesicht? -
Siehst Vater, du den Erlkönig nicht?
Den Erlenkönig mit Kron und Schweif? -
Mein Sohn, es ist ein Nebelstreif. -

»Du liebes Kind, komm, geh mit mir!
Gar schöne Spiele spiel ich mit dir;
Manch bunte Blumen sind an dem Strand,
Meine Mutter hat manch gülden Gewand.«

Mein Vater, mein Vater, und hörest du nicht,
Was Erlenkönig mir leise verspricht? -
Sei ruhig, bleibe ruhig, mein Kind;
In dürren Blättern säuselt der Wind. -

»Willst, feiner Knabe, du mit mir gehn?
Meine Töchter sollen dich warten schön;
Meine Töchter führen den nächtlichen Reihn
Und wiegen und tanzen und singen dich ein.«

Mein Vater, mein Vater, und siehst du nicht dort
Erlkönigs Töchter am düstern Ort? -
Mein Sohn, mein Sohn, ich seh es genau:
Es scheinen die alten Weiden so grau. -

»Ich liebe dich, mich reizt deine schöne Gestalt;
Und bist du nicht willig, so brauch ich Gewalt.«
Mein Vater, mein Vater, jetzt faßt er mich an!
Erlkönig hat mir ein Leids getan! -

Dem Vater grauset's, er reitet geschwind,
Er hält in den Armen das ächzende Kind,
Erreicht den Hof mit Mühe und Not;
In seinen Armen das Kind war tot.

 

 

 

Vaklokaal CKV-2 Digitale School

Samenstelling bronmateriaal ten behoeve van het nieuwe vak ckv-2 uit het profiel cultuur en maatschappij voor havo en atheneum.  Meewerken aan deze site? Opsturen via e-mail is voldoende. Muziek MP3 Kees Zonneveld  Aanbevolen literatuur: Muzikale Stijlgeschiedenis.Wouter Steffelaar. Pag 89 ev ISBN 90 57120585

Is er zonder uw toestemming en zonder bronvermelding gebruik gemaakt van uw teksten? Onze verontschuldigingen hierover. Laat het ons weten en wij geven een juiste bronvermelding of halen het materiaal van internet. Een financiele vergoeding kunnen wij niet geven.

02-02-2010