"Het waren de gelukkigste dagen uit mijn leven die ik in de dorpen temidden van boeren doorbracht."

BÉLA BARTÓK EN DE FONOGRAAF

Een bijzondere plaats neemt in Bartóks oeuvre de volksmuziek in. In 1905 was hij, samen met zijn vriend Zoltán Kodály, begonnen met het verzamelen en onderzoeken van volksmuziek. Hij reisde ervoor met een fonograaf naar alle uithoeken van Hongarije, maar ook naar Joegoslavië, Roemenië, Bulgarije en Turkije en zelfs naar de woestijn van Marokko. Een kolossale collectie volksmelodieën, liederen en dansen was het resultaat, én een heel aantal eigen composities waarin hij deze schat weloverwogen verwerkte.

De ontwikkeling van de fonograaf door Edison in 1877.

Dit apparaat dat de mogelijkheid bood om geluidstrillingen met behulp van een membraan en een naald direct op een draaiende rol te schrijven, kreeg de funktie van een plaatsbepalend correctief. Alle min of meer romantisch opgesierde en door nijvere bewerkingen misvormde opvattingen over een levendige en draagkrachtige volkstraditie werden toen ineens uitgewist en heel realistisch op hun steekhoudendheid gecontroleerd. De fonograaf van Edison zorgde voor een nieuwe en betrouwbare basis waarvan hij kon uitgaan om tot concrete resultaten en conclusies te komen. Hij leverde de handvaten om door een warboel van verkeerde opvattingen door te dringen tot de directe materiële feitelijkheden. Deze technisch tot stand gebrachte dwang tot objectiviteit en zakelijkheid kwam mooi overeen met Bartóks manier van werken en met zijn mentaliteit, dat de fonograaf en hij al bij elkaar hoorden nog voordat hij er bij zijn onderzoek op het gebied van de volksmuziek gebruik van maakte.

Voor Bartók was het later helemaal niet zo verwonderlijk dat het volkslied onderzoek juist in Hongarije zo'n rijke oogst zou opleveren: "Hongarije is ongeveer het geografische middelpunt van Oost Europa en vormde met zijn vele nationaliteiten voor de eerste wereldoorlog bepaald een miniatuurbeeld van de Oosteuropese verscheidenheid aan volken. Die verscheidenheid leidde tengevolge van de voortdurende aanraking tussen de afzonderlijke volken tot de ontwikkeling van de meest diverse en veelsoortige vormen in de volksmuziek…. Het kan daarom nauwelijks verbazen dat juist de musici van het op het kruispunt gelegen Hongarije zich met zoveel belangstelling op die verrassende muziekschat hebben geworpen.

Hun belangstelling heeft twee soorten vruchten opgeleverd:

• In de eerste plaats het wetenschappelijk onderzoek, de beschrijving, systematisering en vergelijking van de Oosteuropese volkslied types, waardoor tenslotte een heel nieuwe tak van wetenschap, het "vergelijkend volkslied onderzoek" (naar het voorbeeld van het "vergelijkend taalonderzoek") is ontstaan.

• Het tweede belangrijke - dat geheel los staat van het eerste - is het ontstaan van een autochtone Hongaarse kunstmuziek onder invloed van dat onvergelijkelijk waardevolle volkslied materiaal. De vernieuwing van de muziek op grond van een onbekende, nog niet benutte, heel verse schat aan volksmuziek werd in Hongarije rechtstreeks gepromoveerd tot een nieuwe wereldbeschouwing."

Bela Bartok: Roumanian Folk Dances: Allegro Moderato
Bela Bartok: Roumanian Folk Dances: Allegro
Bela Bartok: Roumanian Folk Dances: Andante
Bela Bartok: Roumanian Folk Dances: Molto Moderato
Bela Bartok: Roumanian Folk Dances: Allegro, Allegro Molto

Er bleek helemaal los van alle genoteerde muziek met zijn sinds eeuwen gevestigde papieren existentie, die als absolute voorwaarde gold voor een klinkende verschijning, nog een veel rechtstreekser mondelinge en ongenoteerde overlevering te bestaan. "De volksmelodie is als een levend wezen: hij verandert van minuut tot minuut, van ogenblik tot ogenblik. Ik kan dus niet zeggen: deze of gene melodie is zo, zoals ik hen hier of daar heb opgeschreven; ik kan alleen maar zeggen: op het moment dat ik hem noteerde, was hij zo - natuurlijk aannemend dat ik hem goed heb opgeschreven."

Met dat "opschrijven" was het evenwel niet zo simpel gesteld. Want er was sprake van vrije ritmen, van maatwisselingen, parlando- en rubato gedeelten, geïmproviseerde tussentonen en buiten elk toonsysteem vallende micro intervallen. Dat alles was onmogelijk exact te verwerken, ook al zei Kodály vol waardering dat Bartóks notities "de uiterste grens markeren van datgene wat het menselijk oor zonder hulp van apparatuur kan bereiken." Maar de mogelijkheden om alles schriftelijk te verwerken waren vanaf een bepaalde mate aan ingewikkeldheid van de voordracht eenvoudig uitgeput.

Er restten slechts twee mogelijkheden.

Om te beginnen kon men zich geheel trachten in te leven in een nieuw soort muzikale moedertaal. Maar een dergelijke identificatie om met als eerste stap zelf traditiedrager te worden, is natuurlijk eerder een kwestie van artistieke gevoeligheid dan een wetenschappelijke methode. Daarom stond als eigenlijk enige andere mogelijkheid de toepassing van de fonograaf ter beschikking om zo aan een zo getrouw mogelijk beeld te komen van elke ogenblikkelijke klankgebeurtenis.

Janine Jansen plays Bartok's Romanian Dances live from Prinsengrachtconcert Amsterdam 2005 (Amsterdam Princes Canal Concert).

Voor een scheppend iemand zou deze neiging tot wetenschappelijke objectiviteit kunnen verbazen. Toch was het deze nadrukkelijke concientieusheid die Bartók in staat stelde om de vrijgekomen elementaire kenmerken van de volksmuziek zijn eigen compositorische vocabulaire te vormen en om vanuit het analytische begrip van zijn muzikale herkomst zichzelf nader te definiëren.