Koning Ludwig II van Beieren: een leven bij maanlicht

Koning Ludwig II van Beieren heeft een belangrijke rol gespeeld bij de realisatie van de door Richard Wagner geschreven opera's. Hij zag in Richard Wagner een geniale man die hij van harte financieel steunde. Koning Ludwig II is wereldwijd vooral bekend door de kastelen die hij in Beieren heeft laten bouwen:

   

Schloß Neuschwanstein (zie afbeelding)

Schloß Linderhof

Schloß Herrenchiemsee

 
Onmiddellijk na de dood van koning Ludwig II van Beieren op 13 juni 1886 werden de bouwactiviteiten aan zijn nieuwe paleis Herrenchiemsee en het nieuwe slot Neuschwanstein stilgelegd. Zijn geld was al lang op. De koning had forse persoonlijke schulden gemaakt om zijn extravagante illusies te realiseren en zijn erfgenamen moesten die nu afbetalen. Van de ene op de andere dag kwam een eind aan de macht van de verbeelding, die de sprookjeskoning Ludwig II personifieerde. Het treffendst ervaart men het effect van die bouwstop in paleis Herrenchiemsee, gelegen op het Herreneiland in de Chiemsee, ten oosten van de Beierse hoofdstad Munchen. Het slot moest - als hommage aan de door Ludwig II zo bewonderde Lodewijk XIV - stilistisch een replica worden van het Paleis van Versailles. De 98 meter lange Spiegelzaal overtreft zelfs het origineel in grootte en grandeur. 

In de 33 kroonluchters en 44 staande gouden kandelabers kunnen enige duizenden kaarsen branden. In het rechter trappenhuis van paleis Herrenchiemsee ziet men een overweldigende dubbele pronktrap, een cavalcade van marmer in vele kleuren, fresco's, verguld snijwerk, kristallen kroonluchters en beeldhouwwerken. Het is een kopie - maar alweer veel groter - van de door Lodewijk XIV zelf afgebroken ambassadeurstrap in Versailles. Eenzelfde trap zou - gespiegeld in het linker deel van het, paleis komen. Maar daar ziet men nu slechts de ruwbouw van het trappenhuis. in baksteen en hout. Alles is kaal, de nissen zijn nog even leeg als in 1886. Op de grond ligt grind, waarop plankieren zijn gelegd waarover de talloze toeristen, die Herrenchiemsee dagelijks bezoeken, verdwaasd verder schuifelen. Aan het eind van de rondleiding door het gouden paleis met zijn pronk en praal, is dit trappenhuis ontnuchterend kaal. Niets anders dan deze lege ruimte toont zó indringend hoezeer Herrenchiemsee de droom was, van één man en hoe plots daaraan een eind kwam door zijn dood.

Plafond van de hoofdtrap in het Paleis van Neuschwanstein Dit plafond met de als palmboom opgevatte zuil getuigt van Ludwigs interesse voor het Nabije Oosten.

Toen Ludwig stierf had hij nauwelijks meer contact met zijn omgeving. De relatie met de realiteit was  vrijwel geheel vergeestelijkt en volgens zijn regering en familie zelfs op ziekelijke wijze. Ludwig was in de loop van zijn bewind steeds mensenschuwer geworden. Officiële gebeurtenissen woonde de koning niet meer bij, theater- en operavoorstellingen werden voor hem privé georganiseerd, met de koning als enige toeschouwer in de zaal.Ludwig leefde tenslotte alleen nog 's avonds en 's nachts. 0m een uur of zeven 's avonds stond hij op, vroeg in de morgen ging hij slapen in zijn majestueze hemelbed. Regeren deed hij alleen nog schriftelijk. In de Residenz in de hoofdstad Munchen kwam Ludwig zelden meer, hij woonde in zijn buitenverblijf Linderhof in een uithoek van Beieren. Maar ook in de kleine villa Linderhof zag Ludwig zelden andere mensen, zelfs geen lakeien. Hij at geheel alleen in een van zijn salons op de eerste verdieping en het eten kwam opgediend op een tafel die uit de vloer voor zijn zetel oprees, via een ingenieus mechanisch 'tafeltje-dekje'.

Op het laatst van zijn leven ging Ludwig af en toe naar zijn nieuwe sprookjesslot Neuschwanstein, vlakbij het slot Hohenschwangau waar hij was opgegroeid. Een enkele keer bezocht hij daar het eveneens nog in aanbouw zijnde paleis Herrenchiemsee. In winternachten maakte hij tochten met zijn vergulde pronkslee, met voorop een nymf die twee elektrische lampen vasthield. Onder de zitting was een accu geïnstalleerd.
Ludwig II was in 1864 op zijn achttiende gekroond tot koning van het toen nog geheel onafhankelijke Beieren, het na Pruisen de machtigste Duitse staat. Ludwigs vader, koning, Maximillian II was plotseling overleden en Ludwig was niet voorbereid op de vervulling van zijn taak als koning. Hij vatte die wel ernstig  op, maar zag het koningsschap vooral als het vervullen van een rol. Als de te ondertekenen stukken op waren, vroeg hij of er niet nog meer met zijn handtekening was te bekrachtigen. In die tijd, toen de 'revolutiejaren' 1848 en 1849 alweer lang voorbij waren,  was de gezagsverhouding tussen koning en ministers moeizaam en onduidelijk. Uiterlijk leek Ludwig een absoluut heersend monarch. Zijn grote voorbeeld was naamgenoot Lodewijk XIV. Maar Ludwig was niet almachtig. Hij kon niet, voorkomen dat,  tegen zijn wil een bij voorbaat verloren oorlog tegen Pruisen werd gevoerd. Bismarck dwong Ludwig later de Beierse zelfstandigheid op te geven. Extra tragisch voor Ludwig was dat de inhuldiging van de Pruisische koning tot  Keizer van Duitsland plaatsvond in de Spiegelzaal in Versailles, de plaats waar zijn idool Lodewijk XIV als Zónnekoning het verblindendst had geschitterd. De eenzame Beierse koning leefde tenslotte alleen nog bij maanlicht. Zelfs in zijn eigen land kon koning Ludwig niet de bouw doorzetten van een nieuw theater in Munchen voor de uitvoering van de opera's van de door hem bewonderde Richard Wagner. Het kwam zelfs zover dat koning Ludwig door de publieke opinie en zijn eigen ministers gedwongen werd Wagner - die in 1849 nog als revolutionair op de barricaden in Dresden had gestaan - uit München uit te wijzen. 

Later betaalde Ludwig al Wagners schulden, de bouw van Wagners Fest spielhaus in Bayreuth en Wagners prachtige villa Wahnfried. Vooral dankzij Ludwig kon Wagner Dèr Ring des Nibelungen en Parsifal voltooien. De premières van Tristan und lsolde, Die Meistersinger von Nurnberg,  Das Rheingold en Diè Walkure  vonden plaats in de Beierse hofopera naast Lüdwigs Residenz in Munchen. 

Ludwigs verloving

Lohengrin was de eerste opera die de toen vijftienjarige Ludwig zag. Het gegeven van de nobele Graalridder, wiens boot  wordt getrokken door een zwaan, was hem al vanaf zijn vroegste kindertijd bekend. De hele streek Schwangau wordt beheerst door zwanen. Ze zwemmen ook in het meer, onderaan de heuvel waarop Hohenschwangau ligt, het zomerkasteel van zijn ouders.

Maquette van het decor voor de tweede akte van 'Lohengrin', 1866 van Angelo II Quaglio. Ludwig II Museum, Herrenchiemsee

Het decor stelt het bruggenhoofd van Antwerpen voor. De sprookjesachtige decor architectuur van Wagners opera's was de directe inspiratiebron voor de bouw van Ludwigs "middeleeuwse' kasteel Neuschwanstein

Maquette van de Sängerhalle, decor voor de tweede akte van 'Tannhäuser', 1867, van Angelo II Quaglio

Toen Ludwig de voorstelling van Lohengrin in het theater bijwoonde, zag hij een mythe werkelijkheid worden. Die betoverende ervaring beheerste de rest van zijn leven. Sindsdien was voor Ludwig het creeren van theater het middel om een ideale en hogere werkelijkheid te scheppen, ontstegen aan de alledaagse realiteit. 

Ludwigs leven lijkt wel een Gesamtkunstwerk, waarin hij de hoofdrol speelde in zelfgebouwde decors: het precieuze lustslot Linderhof, kasteel Neuschwanstein, op de hoogste rots naast Hobenschwangau, paleis Herrenchiemsee, Soms moesten de architecten de schetsen van een theater ontwerper nabouwen.

Koning, van Beieren was slechts één van de rollen die Ludwig II spoelde. In Herrenchiemsee en Linderhof staan pronkbedden op podia: niet om in te slapen, maar om, net als Lodewijk XIV, in vol ornaat bovenop te liggen bij audienties. Het bezoek bleef op eerbiedige afstand beneden, achter een gouden hek. In zijn Lohengrin kostuum was Ludwig een graalridder.

Zijn schip noemde hij Tristan, de toren van slot Berg heette Isolde. De decoratie van Neuschwanstein is gewijd aan de mythen die Wagner in zijn opera's tot leven bracht. Een kamer is een stukje druipsteengrot uit Tannhauser.

In de buurt van Linderhof bouwde Ludwich het  kluizenaarsonderkomen van Gurnemanz uit Parsifal na en ook de hut van Hunding, waarin de eerste acte van Die Walküre speelt. Sinds 1991 staat een nieuwe replica van de in 1945 afgebrande hut in de tuin van Linderhof. 

Heinrich Breling De Venusgrot met rode belichting, 1881

aquarel, Ludwig II Museum, Herrenchiemsee Deze grot bevindt zich in het park van kasteel Linderhof. Zowel het verhaal van Tannhäuser als van Lohengrin spelen in de aankleding een rol.

In het park van Linderhof. staat ook de verbijsterende Venusgrot. Het is een reusachtige, bovengronds gebouw, de druipstenen 'theaterzaal', compleet met podium, en alleen bedoeld om er wagneropera's uit te voeren. Voor de destijds volkomen nieuwe elektrische belichting werd Siemens ingeschakeld. In de vijver voor het podium ligt het schelpvormige Lohengrin bootje, waarin Ludwig zich liet rondroeien. Dat was ook het enige wat er kon: het water maakte de akoestiek ongeschikt voor muziekuitvoeringen.

De sprookjeskastelen, en paleizen van Ludwig fascineren vooral omdat ze ook een eeuw geleden al uitzonderlijk en volkomen uit de tijd waren, ondanks toen hoogstmoderne technieken, zoals centrale verwarming en electriciteit.  In een tijd dat mechanisering en industrialisatie de wereld al beheersten keerde Ludwig terug naar de glorietijd van handwerk en vakmanschap. Met zijn exuberante nostalgie schiep hij overigens ook voor tallozen werkgelegenheid. Dat maakt hem in het traditionele Beieren nog steeds geliefd.

De grot met de schildering van Tannhäuser en de Venusberg

Ludwig intrigeert ook door zijn nog altijd mysterieuze dood. Op instigatie van de Beierse regering en zonder enig onderzoek stelden artsen een verklaring op dat Ludwig leed aan paranoia en ongeschikt was voor het koningsschap. De ministers stelden zijn oom Luitpold aan als regent en zetten de koning af. Ludwig werd, gevangen genomen en overgebracht naar slot Berg aan de Starnberger See. Na een wandeling samen met zijn arts werden beiden dood in het water aangetroffen. De feiten staan nog altijd niet vast, maar waarschijnlijk is Ludwig eerst vermoord en werd daarna zijn arts, een getuige die vast en, zeker protesteerde, oveneens vermoord.

Onmiddellijk na de moord op Ludwig II werden de bouwactiviteiten aan Herrenchiemsee en Neuschwanstein stilgelegd. Alleen de allernoodzakelijkste werkzaarnheden werden nog verricht om de gebouwen wind- en waterdicht te maken. Al een half jaar later werden ze tegen forse entreeprijzen voor het nieuwsgierige publiek opengestelde: Neuschwanstein bleef voor een groot deel onaf, verreweg de meeste kamers en ruimten werden nooit ingericht. Een 90-meter hoge toren werd niet meer gebouwd.

Ook Herrenchiemsee met de voorziene lange zijvieugels en bijgebouwen bleef goeddeels onvoltooid. De linker vleugel - bij Ludwigs dood nog slechts een leeg bakstenen karkas - werd in 1907 afgebroken. Dat zelfde was eerder gebeurd met het onafge- bleven nieuwe Hubertuspaviljoen in Nymphenburg. Pas de laatste jaren, om de toeristen nóg meer te epateren, wordt opnieuw gebouwd aan Herrenchiemsee: de uitvoerige fonteinen en waterwerken in de tuin worden weer in ere hersteld.

Het slot Falkenstein, waarvan het schetsontwerp gemaakt had, kunnen zijn door Antón Piek en Marten Toonder bestaat nog steeds slechts op papier. Dat zelfde geldt voor Ludwigs andere dromen: een Zwitsers chalet, een Chinees zomerpaleis, een Byzantijns paleis, een nieuw theater in Munchen en een pronkbark om naar Herienchiernsee te varen. Linderhof was bij zijn dood nog niet af, er moest nog een kapel in de tuin komen, Voltooid waren alleen het Festspielhaus en de villa Wahnfried in Bayreuth, beide voor Richard Wagner.

Ludwig II was, toen hij werd vermoord, 41 jaar. In Neuschwanstein heeft hij 190 dagen geresideerd, in Herrenchiemsee volgens sommigen negen dagen, volgens anderen niet meer dan een week.

Samenstelling bronmateriaal ten behoeve van het nieuwe vak ckv-2 uit het profiel cultuur en maatschappij voor havo en atheneum.  Meewerken aan deze site? Opsturen via e-mail is voldoende. 

Is er zonder uw toestemming en zonder bronvermelding gebruik gemaakt van uw teksten? Onze verontschuldigingen hierover. Laat het ons weten en wij geven een juiste bronvermelding of halen het materiaal van internet. Een financiele vergoeding kunnen wij niet geven: 

02/02/2010 update